PROFILBARU.COM

Эстонская літаратура (эст.: eesti kirjandus) — літаратура, напісаная на эстонскай мове. Самыя старыя пісьмовыя запісы эстонскай мовай датуюцца XIII ст. «Хроніка Лівоніі» змяшчае эстонскія тапонімы, словы і фрагменты сказаў. «Дацкая пазямельная кніга» (1241) змяшчае эстонскія тапонімы і прозвішчы^[1]. Самымі раннімі ўзорамі звязнай эстонскай мовы, якія захаваліся, з’яўляюцца «малітвы Куламаа» 1524 і 1528 гадоў. Першая вядомая друкаваная кніга — двухмоўны нямецка-эстонскі пераклад лютэранскага катэхізіса С.Ванрата і Я.Кёля (1535). Для святароў у 1637 годзе была надрукавана эстонская граматыка на нямецкай мове^[2]. Новы Запавет быў перакладзены на паўднёваэстонскую мову ў 1686 годзе (паўночнаэстонскую, 1715). Два дыялекты былі аб’яднаны Антонам Торам Хеле ў агульную форму, заснаваную на паўночнаэстонскім варыянце. Свецкая літаратура на эстонскай мове пачала развівацца ў XIX стагоддзі.

XVI—XVIII

Эстонская граматыка 1637 года, напісаная Генрыхам Шталем

Літаратура на эстонскай мове пачала развівацца даволі позна. Заняволенне эстонскіх земляў у XIII стагоддзі нямецкімі, а затым і дацкімі феадаламі на доўгі час затрымала фарміраванне нацыянальнай літаратурнай мовы і літаратуры.

У 1553 годзе была надрукаваная ў горадзе Любеку першая кніга на эстонскай мове: «Малы Катэхізіс Лютэра (руск.) (бел.», у перакладзе Франца Вітэ. Як гэтая кніга, так і сачыненні польскага езуіта Вельтэра (1591 г.) зніклі бясследна; найстаражытным буйным літаратурным помнікам эстонскай мовы з'яўляюцца 39 пропаведзяў Георга Мюлера, напісаныя з 1600 па 1606 год і ўпершыню выдадзеныя ў 1891 годзе.

Літаратура I перыяду, да канца XVII стагоддзя, амаль выключна рэлігійная. Народ, стомлены рабствам, войнамі, спусташэння, павальнымі хваробамі, шукаў суцяшэння ў рэлігіі, выбачая як дрэную мову, так і бесталковы правапіс кніг. Самыя выдатныя пісьменнікі гэтага перыяду: Генрых Шталь (руск.) (бел. (ок. 1600-1657), які выдаў у 1632-1638 гг. «Hand-und Hauszbuch für das Fürstenthumb Ehsten» (малітвы, гімны ў прозе, нядзельныя евангельскія і апостальскія чытання), а ў 1641-1649 гадах зборнік пропаведзяў; у 1656 года яго «Hand - und Hauszbuch...» быў выдадзены ў выпраўленым выглядзе, прычым варварская проза гімнаў была перароблена ў гэтак жа варварскія вершы. Далей ідуць: сучаснік Сталя І. Расіній (Rossihnius, памёр каля 1645 г.), які выдаў «Лютэранскі Катэхізіс і нядзельныя евангельскія і апостальскія чытанні» (1632); Адрыян Віргіній (1663-1706), перакладчык Новага Запавету на паўднёвую гаворку (1686 г.); аўтары вясельных песень Райнер Брокман, Ёшуа Меленбек і інш. (песні выд. у «Verh. d. Gel. Estn. Ges.», 1896).

Для вывучэння тагачасных вераванняў і забабонаў эстонцаў важныя: Ёхан Гутслаф, «Kurzer Bericht und Unterricht von der Falsch-heilig genandten Bäche in Lieffland Wöhhanda» (1644) і Іаган Фарселій (Forselius), «Der einfältigen Ehsten abergl. Gebräuche» (Рэвель, 1685; новае выданне-СПб., 1854). Граматыкі з дадаткам слоўнікаў склалі Генрых Шталь (1637), Іаган Гутслаф (1648) і Хайнрых Гёзекен (Göseken, 1660).

Да канца XVIII стагоддзя з'явілася свецкая літаратура. Бацькам новага кірунку быў Бенгт Готфрыд Фарсэлій (каля 1660-1689), які заснаваў, без сродкаў, без сувязяў вялікую колькасць народных школ і першую эстонскую настаўніцкую семінарыю (1684-1688). Пад яго уплывам Ёхан Горнунг (Johann Hornung, ок. 1660-1715) склаў першую здавальняючую граматыку (1693) і ўсталяваў, выдатным перакладам богаслужбовых кніг (1694-1695) і ў асаблівасці Новага Запавету на паўночны дыялект (1715), новы правапіс, які панаваў да сярэдзіны XIX стагоддзя. Яго прыклад пераймаў складальнік граматыкі і перакладчык Старога Запавету Антон Тор Хеле (Helle, розум. 1748). Поўная Біблія, у перакладзе Горнунга і Геле, выйшла ў свет у 1739 годзе. Іншыя духоўныя пісьменнікі XVIII стагоддзя: І. Х. Генкель, І. Г. Шнель, Г. А. Эркслебен, А. Г. Люке, А. В. Эбергард, Б. Шчыбальскі, П. Г. фон Фрэй і з 1729 г. гернгутеры: А Рауд'ял, родам эстонец, Я. Мараш, І. К. Нэйман, І. Хр. Квант, І. Г. Ферстэр, М. Тоцы. Шэраг свецкіх пісьменнікаў адкрывае эстонец Käsu Hans (Ганс Кясу або Кес, памёр пасля 1734 г.) вершам, у свой час папулярным, хоць у паэтычным дачыненні дрэнным: «Плач з нагоды разбурэння Дэрпта» (1706); за ім ідуць аўтары аповесцяў і апавяданняў А. Геле (1740), І.M. Ген (1788), А. Р. Гольц (1817), Г. Аўрэлій, В. Ф. Вільман (1746-1819), І. В. Л. фон Люцэ (1756-1842), заснавальнік першага таварыства для вывучэння эстонскага мовы ў Арэнсбургу, Эйзенах («Падручнік садоўніцтва», 1750), А. В. Гупель («Граматыка», 1780; «Кароткія настаўленні», 1766; першае перыядычнае выданне па медыцыне «Лекар», 1771).

XIX

Да сярэдзіны XIX стагоддзя, таленавіты эстонец Ота Вільгельм Мазінг (1763—1832), выдатна валодаў мовай, прымаецца за стварэнне колькі-небудзь годнай гэтай назвы літаратуры для толькі што вызваленых ад прыгоннай залежнасці эстонцаў (у Эстляндыі ў 1804 годзе, у Ліфляндыі ў 1819 годзе). У 1818 годзе ён выдае «Нядзельныя Чытанні», якія доўга служылі любімым чытаннем народа; з 1821 па 1825 год выходзіць яго «Сялянскі Штотыднёвік», першае перыядычнае выданне агульнага зместу, калі не лічыць малавядомага «Дэрптскага Сялянскага Штотыднёвіка» Альдекопа і Рота (1806); у 1820 годзе з’яўляецца яго пераклад «Ліфляндскага Сялянскага Ўлажэння». Акрамя таго, ім напісана вялікая колькасць брашур і артыкулаў рознага зместу. Мазінг засланяе сабой усіх астатніх пісьменнікаў гэтага перыяду, з якіх выдаюцца яшчэ аўтар аповесцяў (1838—1839) граф Петэр Аўгуст Фрыдрых фон Мантэйфель (1768—1842) і рана памерлы эстонец Крысцьян Яак Петэрсан (1801—1822). Абуджэнню цікавасці да эстонскай мовы і літаратуры вельмі шмат садзейнічалі выдаваемыя Іаганам Розенплянтэрам з 1813 па 1832 гг. (20 г. вып.) «Beitrage zur genaueren Kentniss der ehstnischen Sprache».

Да 80-х гадоў XIX стагоддзя, літаратура Эстоніі канчаткова пераходзіць у рукі эстонцаў свабодных прафесій. Пісьменнікі нямецкага паходжання працягваюць распрацоўваць толькі духоўную літаратуру, не ствараючы і ў гэтай галіне нічога выдатнага. Узнікаюць розныя віды мастацкай літаратуры: раман і аповесць, эпас, лірыка, драма. У 1843 годзе Эдуард Арэнс (Ahrens, 1803—1863) стварае новае правапіс, заснаваны на навуковым вывучэнні гукаў і слоў эстонскай мовы. Лектар эстонскай мовы пры дэрптскім універсітэце, Фрыдрых Роберт Фельман (Fählmann, 1798—1850), засноўвае ў 1839 годзе пры універсітэце вучонае эстонскае таварыства, якое аказла вялікія паслугі ў справе вывучэння эстонскай мовы і літаратуры, і публікуе ў выданнях гэтага таварыства высокамастацкія народныя паданні, з якіх у асаблівасці «Койт і Эмарык» («Ранішняя і вячэрняя зара») 1844 года звярнула ўвагу навукоўцаў сфер на эстонскую народную паэзію. Раптоўная смерць перашкодзіла Федьману выдаць паданні пра героя народнага эпасу «Калевіпаэгу» (сына Калева), але сабраныя ім матэрыялы перайшлі да вераскага лекара Фрыдрыху Рэйнхальду Крэйцвальду (1803—1882), які і сам меў багаты запас вядомых з дзяцінства і сабраных пасля з вуснаў народа урыўкаў эпасу. Па даручэнні вучонага эстонскага таварыства Крэйцвальд сабраў усе гэтыя матэрыялы, і ў 1862 годзе выдаў «Калевіпаэг, эстонскае народнае паданне», у 20 песнях (19034 чатырохстопных харэічных вершаў — звычайны памер эстонскіх народных песень). З вялікага ліку іншых твораў Крейцвальда — аповесцяў, вершаў, драматычных твораў, папулярна-навуковых і медыцынскіх артыкулаў — галоўныя: «Казкі эстонскага народа» (1866) і паэма «Лембіт», выдадзеная пасля смерці аўтара. У той жа час Ёхан Вальдэмар Янсен (1819—1890) стварае эстонскую публіцыстыку і журналістыку, выдаючы з 1857 па 1864 гады газету «Pärnu Postimees (руск.) (бел.» («Паштальён з Пярну»), а з 1864 па 1880 гады «Eesti Postimees» («Эстонскі Паштальён») у Юр’еў. Звыш таго, Янсен напісаў вялікую колькасць аповесцяў (звычайна ўдалыя пераробкі з іншых моў у народным гусце) і вершаў, заснаваў у Дэрпце пеўчае таварыства «Ванемуйнэ» (1865) і «Эстонскае земляробчае таварыства», быў адным з галоўных заснавальнікаў «Эстонскага літаратурнага таварыства» (1872), якое спыніла сваё існаванне ў 1893 годзе з прычыны разладаў паміж членамі, зладзіў у 1869 годзе першае эстонскае пеўчае свята ў Дэрпце, якое моцна паўплывала на абуджэнне нацыянальнай свядомасці сярод эстонцаў. Дачка папярэдняга Лідзія Койдула (Міхельсон, 1843—1886), таленавітая жанчына-паэт, лічылася лепшым эстонскім лірыкам свайго часу.

З 1880 года эстонская літаратура пачынае выходзіць з рамак выключна прастанароднага пісьменства і прымаць характар, уласцівы літаратурам адукаваных народаў. Узнікаюць літаратурныя партыі і барацьба меркаванняў. У добрых перакладах пачынаюць з’яўляцца класічныя творы іншых народаў. З рускіх аўтараў перакладаліся Карамзін (аповесці), Пушкін, Лермантаў, Гогаль, Леў Талстой («Вайна і мір», «Ганна Карэніна», дробныя апавяданні), Чэхаў, Максім Горкі, Тургенеў («Бацькі і дзеці (руск.) (бел.», «Дваранскае гняздо (руск.) (бел.») і інш Важную ролю пры гэтым гуляе перыядычная друк, развіццю якой даў моцны штуршок выбітны публіцыст і пісьменнік Карл Роберт Якабсан (1841—1882) сваёй газетай «Сакала» (1879—1882).

У літаратуры на першае месца вылучылася незвычайна багатая народная славеснасць эстонцаў. З 1888 года Якаб Хурт (1839—1907) сістэматычна заняўся збіраннем рэшткаў народнай паэзіі; у 1896 годзе ён меў ужо 40500 нумароў народных песень, 8500 нумароў казак, легенд і інш., 45000 прымавак, 37000 народных загадак, каля 52000 народных павер’яў і забабонаў, не лічачы народных жартаў, гульняў і г. д. У зборах Матыяса Ёхана Эйзена (1856—1934) у 1897 годзе знаходзілася 10314 народных песень, 12906 казак і апавяданняў, 23215 забабонных і міфалагічных уяўленняў, 10547 загадак, 7093 прымаўкі, 3630 тлумачэнняў сноў, 1998 народных жартаў (А. Kallas, «Uebers. u. d. Sammeln estnischer Runen», Гельсінгфорс, 1902).

Сярод паэтаў вылучаліся: Міхкель Веске, Ада Рэйнвальд, Ада Грэнцштэйн (таксама публіцыст), пастар Ліп, Ганна Хава (руск.) (бел., Якаб Там, Петэр Якабсон, Юхан Кундэр, К. Сее, Фрыдрых Кульбарс, Якаў Лійв, Элізэ Аун і інш. Белетрысты: Юхан Лійв, з выдатнымі талентамі, але хворы з маладога ўзросту на невылечную душэўную хваробу; Э. Вільдэ; Эрнст Петэрсан; Эдуард Борнхёэ, Якаб Мяндмец і інш Гісторыкі літаратуры і фалькларысты: Я. Гурт, Юлій Крон (Julius Krohn), Карл Крон (Krohn), В. Рэйман, А. Калас, М. І. Эйзен, К. А. Герман. Духоўныя пісьменнікі: Р. Калас, Эдэрберг, Ліп.

XX стагоддзе

Штогод у пачатку XX стагоддзя выходзіла ад 200 да 250 кніг на эстонскай мове. У канцы 1903 года выходзіла 14 перыядычных выданняў, з якіх некаторыя мелі да 10000 падпісчыкаў: два штодзённых, адно — 3 разы, тры — 2 разы, шэсць — адзін раз у тыдзень, два — 1 раз у месяц. Адначасова ў ЗША выходзіў на эстонскай мове праз кожныя 2 месяцы «Амерыканскі Эстонскі Паштальён».

Першае дзесяцігоддзе XX стагоддзя ў эстонскай літаратуры адзначана ўзнікненнем мадэрнізму. Узнікае літаратурна-мастацкая група «Маладая Эстонія».

У другой палове 1920-ых паэзія саступае лідарства прозе, у творчасці эстонскіх паэтаў чуюцца песімістычныя ноты, расчараванне ў навакольнай рэчаіснасці. Пераважнай тэндэнцыяй у прозе, напісанай паміж двума сусветнымі войнамі быў рэалізм. Найбольш выдатным пісьменнікам эпохі быў Антон Тамсаарэ (1878—1940), аўтар пяцітомнага эпічнага рамана «Tõde ja Õigus» («Праўда і справядлівасць», 1926—1933) які лічыцца адным з асноўных твораў эстонскай літаратуры. Іншымі выдатнымі празаікамі былі Аўгуст Мялк (1900—1987) і Карл Рысціківі (1912—1977).

У 1930-х у літаратуру ўваходзіць творчае аб’яднанне «Вешчуны».