Усходнія паўднёваславянскія мовы

Усходняя паўднёваславянская
Таксон	падгрупа
Арэал	Балгарыя, Паўночная Македонія; Румынія, Малдова, Украіна, Сербія, Албанія, Грэцыя, Турцыя; ЗША, Канада; Аўстралія
Колькасць носьбітаў	каля 9,2 млн чал.
Класіфікацыя
Катэгорыя	Мовы Еўразіі
Індаеўрапейская сям'я Славянская галіна Паўднёваславянская група
Склад
стараславянская †, балгарская і македонская мовы
Коды моўнай групы
ISO 639-2	—
ISO 639-5	—

Усходнія паўднёваславянскія мовы (таксама паўднёва-ўсходнія паўднёваславянскія мовы, балгарска-македонскія мовы) — адна з дзвюх падгруп паўднёваславянскай моўнай групы, у якую ўваходзяць дзве жывыя мовы — балгарская і македонская, а таксама мова першых славянскіх пісьмовых помнікаў (з сярэдзіны IX да XI стагоддзя) — стараславянская мова. Сучасныя мовы распаўсюджаны на частцы тэрыторый Усходняй і Паўднёвай Еўропы, галоўным чынам, у Балгарыі і Паўночнай Македоніі, а таксама ў шэрагу раёнаў сумежных з гэтымі краінамі: у Румыніі, Малдове, Сербіі, Албаніі, Грэцыі, Турцыі і ва Украіне. Акрамя таго, на ўсходніх паўднёваславянскіх мовах размаўляюць прадстаўнікі балгарскай і македонскай дыяспар у краінах Заходняй Еўропы, у Амерыцы (ЗША, Канада) і ў Аўстраліі^[1][2][3][4]. Зводы царкоўнаславянскай мовы, якія ўзніклі на стараславянскай аснове, выкарыстоўваюцца ў якасці мовы богаслужэння ў праваслаўных цэрквах цэлага шэрагу дзяржаў, у тым ліку Беларусі, Расіі, Украіны і іншых краін постсавецкай прасторы, Сербіі, Чарнагорыі, Балгарыі, Паўночнай Македоніі, Польшчы, ЗША^[5].

Агульная колькасць людзей, якія размаўляюць на гэтых мовах складае каля 9,2 млн чалавек^[6][7].

Вакалізм усходніх паўднёваславянскіх моў у параўнанні з заходнімі адрозніваецца адсутнасцю доўгіх галосных, у вобласці прасодыі на месцы політанічнага націску, характэрнага для праславянскай мовы, адзначаецца развіццё монатанічнага націску. Граматычныя асаблівасці шмат у чым абумоўлены ўплывам балканскага моўнага саюза, да іх адносяць страту іменнага скланення і інфінітыва, фарміраванне артыкля і шэраг іншых моўных рыс^[1].

Пісьмовасць сучасных усходніх паўднёваславянскіх моў заснавана на кірыліцы^[1]. Рэгіянальныя мовы выкарыстоўваюць для пісьма таксама лацініцу (банацка-балгарская мова) і грэчаскі алфавіт нароўні з лацініцай (памакская мова)^[8]. Тэксты на стараславянскай мове ствараліся на кірыліцы і глаголіцы^[9].

Літаратурныя мовы і дыялекты

Арэал усходніх паўднёваславянскіх моў на Балканах^[10]

Усходні паўднёваславянскі моўны арэал гістарычна ўтварае адзіны моўны кантынуум, звязаны пераходнымі гаворкамі з заходнім паўднёваславянскім арэалам^{[заўв 1]}. Усходняя частка гэтага кантынууму ўяўляе сабой вобласць распаўсюджання балгарскай мовы, заходняя частка — вобласць распаўсюджання македонскай мовы. Самастойнасць дзвюх сучасных усходніх паўднёваславянскіх моў абумоўлена не толькі моўнымі адрозненнямі (у тым ліку і старажытнага паходжання), характэрнымі для ўсходняй і заходняй частак балгарска-македонскага арэала, але і экстралінгвістычным фактарам — наяўнасцю двух розных народаў (балгараў і македонцаў) з асобнымі літаратурнымі мовамі, якія маюць афіцыйны статус у розных дзяржавах. У Балгарыі пры гэтым распаўсюджаны пункт гледжання, паводле якой македонскія дыялекты разглядаюцца як частка балгарскага моўнага арэала, а македонская літаратурная мова разглядаецца як адзін з трох пісьмовых варыянтаў балгарскай мовы нароўні з банацкай і ўласна балгарскай^[11][12].

Дыялектны ландшафт балгарскага арэала ўяўляе сабой проціпастаўленне дзвюх дыялектных абласцей, усходняй і заходняй — гэтыя вобласці падзяляе пучок ізаглос фанетычных і граматычных з'яў з асноўнай ізафонай — ятавай мяжой, якая адлюстроўвае адрозненні рэфлексаў праславянскага *ě. Усходнебалгарскі дыялектны арэал уключае тры групы гаворак: мізійскую, балканскую і рупскую. Вобласць распаўсюджання ўсходнебалгарскіх гаворак ахоплівае ўсходнюю і цэнтральную Балгарыю, а таксама некаторыя раёны ў Румыніі, Малдовы, Грэцыі, Турцыі і ва Украіне. Рысы балканскай групы ўсходнебалгарскіх гаворак складаюць аснову сучаснай балгарскай літаратурнай нормы. Рупскія гаворкі паслужылі асновай для стварэння дзвюх малых славянскіх літаратурных моў — банацка-балгарскай і памакскай. Першая была створана ў сярэдзіне XIX стагоддзя балгарамі каталіцкага веравызнання на аснове перасяленчых банацка-балгарскіх гаворак у Банаце (Румынія)^[13]. Другая фарміруецца ў апошнія часы, пачынаючы з 1990-х гадоў, ісламізаванымі балгарамі-памакамі на базе радопскіх гаворак у Грэцыі^[8]. Заходнебалгарскі дыялектны арэал падзяляецца на паўночна-заходнія, паўднёва-заходнія і крайнезаходнія гаворкі. Гэтыя гаворкі распаўсюджаны ў заходняй Балгарыі і ў шэрагу раёнаў на ўсходзе Сербіі^[14]. Балгарскія дыялектолагі часта ўключаюць у лік заходнебалгарскіх гаворак таксама македонскія гаворкі, а часам і гаворкі тарлацкага дыялекта^[11].

Македонскі моўны арэал складаюць тры дыялекты — паўночны, заходні і паўднёва-ўсходні. Кожны дыялект вылучаецца пучкамі ізаглос, якія ўключаюць параўнальна вялікую колькасць з'яў усіх моўных узроўняў (фанетычныя, марфалагічныя, сінтаксічныя і лексічныя з'явы). Паўночныя македонскія гаворкі блізкія да паўднёвых тарлацкіх і крайнезаходніх балгарскіх гаворак. Заходнія македонскія гаворкі ў параўнанні з паўночнымі і паўднёва-ўсходнімі з'яўляюцца найбольш спецыфічнымі. Цэнтральныя заходнемакедонскія гаворкі ляжаць у аснове літаратурнай мовы македонцаў. Часам да заходнемакедонскага арэала адносяць горанскія гаворкі паўднёвай Мятохіі. Апроч тэрыторыі Рэспублікі Македонія македонскія гаворкі распаўсюджаны таксама ва ўсходніх раёнах Албаніі, у паўночнай Грэцыі і ў паўднёва-заходняй Балгарыі. Пры гэтым гаворкі ў македонскай частцы Балгарыі (у Пірынскай Македоніі) разглядаюцца балгарскімі даследчыкамі як працяг балгарскага моўнага арэала (як і ўсе астатнія гаворкі македонскай мовы). У Грэцыі (у Эгейскай Македоніі) македонскія гаворкі да 1980-х гадоў знаходзіліся пад забаронай, у наш час забарона адменены, але існаванне македонскай нацыі і македонскай мовы дагэтуль не прызнаецца, эгейскіх македонцаў называюць «грэкамі, якія размаўляюць на славянскіх дыялектах» («грэкамі-славянафонамі»)^[15]. У другой палове XX стагоддзя ў асяроддзі прадстаўнікоў славянскай этнічнай меншасці Эгейскай Македоніі фарміраваліся контуры эгейска-македонскай рэгіянальнай мовы, якая не мела адзінага культурнага цэнтра і слабая ў функцыянальным плане^[16].

Балгарская літаратурная мова склалася ў другой палове XIX стагоддзя. Македонская літаратурная мова была сфарміраваны некалькі пазней — у сярэдзіне XX стагоддзя^[1].

Класіфікацыя

Усходняя падгрупа паўднёваславянскіх моў уключае дзве жывыя мовы — балгарскую і македонскую^[4]. Акрамя таго, да гэтай падгрупы адносяць стараславянскую мову (старажытнаславянскую, старажытнацаркоўнаславянскую, старацаркоўнаславянскую, старажытнабалгарскую ці старабалгарскую) — першую літаратурную мову славян, мову першых славянскіх пісьмовых помнікаў, створаных Кірылам і Мяфодзіем на аснове гаворак Салуні з сярэдзіны IX да XI стагоддзя. Відазмененыя формы стараславянскай мовы (зводы), якія ў навуцы атрымалі назву «царкоўнаславянская мова», выкарыстоўваліся ў розны час ці выкарыстоўваюцца дагэтуль у якасці мовы рэлігійнага хрысціянскай і часткова свецкай пісьмовасці ў многіх славянскіх краінах (і ў двух неславянскіх — Валахіі і Малдавіі)^[17][18]:

• балгарская мова;
• македонская мова;
• стараславянская мова †:
  • царкоўнаславянская мова.

Арэал і колькасць

Вобласцю распаўсюджання ўсходніх паўднёваславянскіх моў з'яўляецца частка тэрыторыі Балканскага паўвострава ва Усходняй і Паўднёвай Еўропе. На балгарскай мове размаўляюць пераважная большасць насельніцтва Балгарыі, на македонскай — большасць насельніцтва Паўночнай Македоніі. Таксама носьбіты ўсходніх паўднёваславянскіх моў складаюць карэннае насельніцтва ў шэрагу краін, якая непасрэдна мяжуюць з Балгарыяй і Паўночнай Македоніяй. Як этнічныя меншасці носьбіты балгарскай мовы прадстаўлены ў такіх краінах, як Румынія, Малдова, Украіна, Сербія, Грэцыя і Турцыя, меншасці з роднай македонскай мовай насяляюць шэраг раёнаў у Албаніі і Грэцыі. Акрамя таго, дыяспары эмігрантаў і іх нашчадкаў, а таксама дыяспары працоўных мігрантаў, якія размаўляюць на балгарскай і македонскай, прадстаўлены ў шэрагу краін Заходняй Еўропы, у краінах Амерыкі (ЗША, Канада) і ў Аўстраліі^[1][2][19].

Паводле даных выдання Ethnologue, на ўсходніх паўднёваславянскіх мовах размаўляюць каля 9,2 млн чалавек. З іх на балгарскай у Балгарыі — 7 020 тыс. чалавек (2012), усяго ў свеце — 7 800 тыс. чалавек^[6]; на македонскай у Македоніі — 1 340 тыс. чалавек (2011), усяго ў свеце — 1 408 тыс. чалавек^[7].

Моўныя асаблівасці

Усходнія паўднёваславянскія мовы разам з заходнімі характарызуюцца такімі агульнымі рысамі, як^[1]:

1. Развіццё спалучэнняў rat, lat на месцы праславянскіх спалучэнняў *ort, *olt у пачатку слова пры сыходнай інтанацыі: балг. равен «роўны», лакът «локаць», макед. рамен, лакот; сербскахарв. равен, лакат, славен. raven, lakat.
2. Змяненне праславянскага насавога *ę > e на большай частцы паўднёваславянскага моўнага арэала.
3. Наяўнасць флексіі -omь у назоўнікаў мужчынскага і ніякія роду цвёрдага скланення (у заходнеславянскіх і ўсходнеславянскіх мовах сфарміраваўся канчатак -ъmь).
4. Наяўнасць канчатка -ę у назоўнікаў на -a мяккія скланенні ў форме роднага склону адзіночнага ліку і назоўнага і вінавальнага склонаў множнага ліку (у заходнеславянскіх і ўсходнеславянскіх мовах сфарміраваўся канчатак ě).
5. Шырокае распаўсюджванне поліфункцыянальнага саюза да.
6. Наяўнасць старажытных агульнапаўднёваславянскіх слоў, напрыклад, дзеяслоў са значэннем «ступаць»: балг. газя, макед. гази; сербскахарв. газити, славен. gaziti.

Ва ўсходніх паўднёваславянскіх мовах распаўсюджаны шэраг спецыфічных моўных з'яў, супрацьпастаўленых з'явам заходніх паўднёваславянскіх моў^[1]:

1. Адсутнасць фаналагічна значных доўгіх галосных. Доўгія галосныя нехарактэрныя таксама для вакалізму тарлацкай гаворкі. У той жа час проціпастаўленне доўгіх і кароткіх галосных адзначаецца ў сербахарвацкай і славенскай мовах.
2. Наяўнасць у балгарскай мове галосных поўнага ўтварэння ъ, е на месцы рэдукаваных: сън «сон», мъх «мох», ден «дзень», пес «сабака»; у македонскай — наяўнасць галосных о, е: сон «сон», ден «дзень». У сербска­харвацкай рэдукаваныя перайшлі ў галосную а: сȁн «сон», дȃн «дзень»; у славенскай — у a (у доўгіх складах) і ў e [ə] (у кароткіх складах): mȃh «мох», dȃn «дзень», pes [pəs] «сабака»^[20].
3. Адсутнасць l эпентэтычнага пасля губных зычных p, b, m, v на стыку марфем на месцы праславянскіх спалучэнняў губнога з j: балг. земя «зямля», макед. земjа. У славенскай і сербахарвацкай l захоўваецца: сербахарв. земља, славен. zemlja. Гэтая з'ява збліжае ўсходнія паўднёваславянскія з заходнеславянскімі мовамі і супрацьпастаўляе іх заходнім паўднёваславянскім і ўсходнеславянскім мовам.
4. Страта праславянскага політанічнага націску, які змяніўся ў балгарскай мове, як і ў тарлацкай гаворцы, монатанічным рознамясцовым націскам, у македонскай — фіксаваным націскам на трэці склад ад канца слова. У заходнім паўднёваславянскім арэале танальнасць націску захавалася.
5. Захаванне складанай сістэмы формаў мінулага часу. У славенскай і сербахарвацкай мовах адзначаецца страта формаў простых мінулых часоў.

Шэраг рыс усходніх паўднёваславянскіх моў, невядомых у заходнім паўднёваславянскім арэале, звязаны з уплывам балканскага моўнага саюза. Разам з балгарскай і македонскай мовамі гэтыя рысы маюць таксама гаворкі тарлацкага дыялекта^[21][22][23]:

1. Спрашчэнне займеннага і поўная ці амаль поўная страта іменнага скланення, кампенсуемая ўзмоцненым развіццём месных канструкцый. У заходніх паўднёваславянскіх мовах іменнае скланенне ўстойліва захоўваецца.
2. Развіццё займеннай рэпрызы дадатку, невядомай у славенскай і сербахарвацкай мовах.
3. Замена інфінітыва канструкцыяй саюза да з асабістымі формамі дзеяслова цяперашняга часу. У заходніх паўднёваславянскіх мовах інфінітыў у цэлым захоўваецца, у той жа час у сербахарвацкім арэале адзначаецца тэндэнцыя замены інфінітыва да-канструкцыяй.
4. Развіццё аналітычных формаў ступеняў параўнання. У славенскай і сербахарвацкай мовах захоўваюцца сінтэтычныя формы.
5. Постпазіцыя артыкля, якая адсутнічае ў заходніх паўднёваславянскіх мовах.
6. Утварэнне формаў будучага часу і будучага ў мінулым з дапамогай часціцы ще, якая ўзыходзіць да дзеяслова са значэннем «хацець» у балгарскай мове і ўтварэннем будучага часу дзеясловаў з часціцай ќе, які ўзыходзіць да дзеяслова з тым жа значэннем у македонскай мове.

Паміж мовамі ўсходняй паўднёваславянскай падгрупы адзначаюцца адрозненні, частка з якіх узыходзіць да эпохі праславянскай мовы^[24]:

1. Развіццё розных зычных на месцы праславянскіх спалучэнняў *tj, *kt перад галоснымі пярэдняга шэрагу і *dj: балг. свещ «свечка», нощ «ноч»; межда «мяжа»; макед. свеќа, ноќ / сношти; меѓа.
2. Змяненне праславянскага *ě у е у македонскай мове (і ў заходнебалгарскіх гаворках): вера «вера», верен «верны»; змяненне *ě у а у становішчы перад цвёрдымі зычнымі, і ў е — перад мяккімі зычнымі, у балгарскай мове: вяра, верен.
3. Змяненне насавой галоснай, якая развілася з праславянскай *ǫ, у галосную ъ у балгарскай мове і ў галосную а у македонскай: балг. кът «кут», ръка «рука»; макед. кат, рака. У некаторых перыферыйных македонскіх гаворках захоўваюцца рэлікты назалізацыі.
4. Розныя змены ў групах *tъrt, *tьrt, *tъlt, *tьlt: балг. гърб «горб», връх «верх», дълг «доўг», вълк «воўк»; макед. грб, врх, долг, волк.

Сярод адрозненняў пазнейшага паходжання ў балгарскай і македонскай мовах адзначаюцца^[25][26]:

1. Адсутнасць складовых санорных зычных у балгарскай мове — наяўнасць складаўтваральнай [r̥] у македонскай мове.
2. Наяўнасць рэдукцыі ненаціскных галосных у балгарскай мове — адсутнасць рэдукцыі ў македонскай мове.
3. Рознамясцовы націск у балгарскай мове — фіксаваны націск у македонскай мове.
4. Наяўнасць простай формы постпазітыўнага азначальнага артыкля ў балгарскай мове — наяўнасць траістай формы ў македонскай мове.

Заўвагі

1. Наконт пытання фарміравання паўднёваславянскага арэала існуюць два пункты гледжання. Паводле аднаго з іх, прапаўднёваславянскі моўны арэал быў першапачаткова адзіным, яго дыферэнцыяцыя пачалася ўжо пасля засялення Балканскага паўвострава славянамі. Паводле іншага пункта гледжання, Балканы засяляліся рознымі групамі славян з розных дыялектных раёнаў з адрозненнямі, якія ўжо былі ў іх перад пачаткам міграцый моўнымі. Пра гэта сведчаць ізаглосы старажытнага паходжання, якія падзяляюць заходнюю і ўсходнюю часткі паўднёваславянскага арэала. Такім чынам, моўны кантынуум заходніх і ўсходніх паўднёваславянскіх моў паводле гэтай гіпотэзы склаўся другасна.

Крыніцы

1. Гудков В. П. Южнославянские языки // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
2. Маслов 2005, с. 69.
3. Усикова 2005, с. 102—103.
4. Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig: Slavic. South. Eastern (англ.). Ethnologue: Languages of the World (18th Ed.). Dallas: SIL International (7 красавіка 2015). (Праверана 27 студзеня 2016)
5. Супрун, Молдован 2005, с. 30.
6. Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig: Bulgarian. A language of Bulgaria (англ.). Ethnologue: Languages of the World (18th Ed.). Dallas: SIL International (7 красавіка 2015). (Праверана 27 студзеня 2016)
7. Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig: Macedonian. A language of Macedonia (англ.). Ethnologue: Languages of the World (18th Ed.). Dallas: SIL International (7 красавіка 2015). (Праверана 27 студзеня 2016)
8. Дуличенко 2014, с. 458—459.
9. Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig: Slavonic, Old Churh. A language of Russian Federation (англ.). Ethnologue: Languages of the World (18th Ed.). Dallas: SIL International (7 красавіка 2015). (Праверана 27 студзеня 2016)
10. Кочев И.^[bg]. Български диалектен атлас. — София: Българска академия на науките, 2001. — ISBN 954-90344-1-0.
11. Дуличенко 2014, с. 445.
12. Супрун, Скорвид 2005, с. 3.
13. Дуличенко 2014, с. 448—449.
14. Маслов 2005, с. 69—70.
15. Усикова 2005, с. 103—104.
16. Дуличенко 2014, с. 471.
17. Супрун, Молдован 2005, с. 29—30.
18. Супрун, Молдован 2005, с. 32.
19. Усикова 2005, с. 103.
20. Иванов В. В. Редуцированные гласные // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
21. Маслов 2005, с. 73.
22. Дуличенко 2014, с. 446.
23. Усикова 2005, с. 107—108.
24. Супрун, Скорвид 2005, с. 8.
25. Бернштейн С. Б. Болгарский язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
26. Усикова Р. П. Македонский язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.

Літаратура

• Дуличенко А. Д. Введение в славянскую филологию. — 2-е изд., стер. — М.: «Флинта», 2014. — 720 с. — ISBN 978-5-9765-0321-2.
• Маслов Ю. С. Болгарский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 69—102. — ISBN 5-87444-216-2.
• Супрун А. Е., Скорвид С. С. Славянские языки // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — 22 с. — ISBN 5-87444-216-2.
• Супрун А. Е., Молдован А. М. Старославянский и церковнославянский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 29—69. — ISBN 5-87444-216-2.
• Усикова Р. П. Македонский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 102—139. — ISBN 5-87444-216-2.

Спасылкі

• Карта на диалектната делитба на българския език (балг.)(недаступная спасылка). Інстытут балгарскай мовы^[bg]. Архівавана з першакрыніцы 2 мая 2019. (Праверана 27 студзеня 2016)