Генеалагічная класіфікацыя моў

Размеркаванне моўных сем’яў па планеце

Генеалагічная класіфікацыя моў — вывучэнне і групаванне моў свету (аднясенне да пэўнай групы, сям’і і інш.) на аснове іх падабенства, звязанага з наяўнасцю роднасных сувязей паміж імі.

Тэарэтычныя асновы

Роднасныя сувязі абумоўлены тым, што мовы пэўнай групы або сям’і ўтвараюцца з адной мовы-асновы (прамовы) шляхам яе распадзення. Прамова — гэта рэальная мова, якая некалі існавала і якую нельга аднавіць поўнасцю, але можна рэканструяваць яе фанетыку, граматыку і лексіку. Рэканструкцыя адбываецца шляхам супастаўлення роднасных моў на падставе параўнальна-гістарычнага метаду. Найбольш дакладны матэрыял дае параўнанне граматычнай структуры, што тлумачыцца абмежаванасцю набору граматычных значэнняў у мовах свету і іх устойлівасцю ў адносінах да змянення, а таксама тым, пгго словазмяняльныя формы амаль не запазычваюцца. Больш складанае выкарыстанне лексічных адпаведнасцей паміж мовамі: вялікая колькасць супадзенняў на гэтым узроўні тлумачыцца запазычаннямі (напр., беларускае «бурбалка» < літ.: burbulas). Для лексікалагічных параўнанняў бяруць словы, якія гістарычна належаць да эпохі прамовы: назвы роднасці і сваяцтва, некаторых жывёл, раслін, прылад працы, частак цела, некаторыя невытворныя займеннікі і інш. Важную ролю адыгрывае і гукавое афармленне таго, што параўноўваецца. Самы надзейны крытэрый роднасці моў — частковыя супадзенне і разыходжанне гукавой абалонкі пры ўмове рэгулярных гукавых адпаведнасцей і ўліку фанетычных законаў кожнай мовы. Напрыклад, лац.: ferunt адпавядае рускаму «берут», што пацвярджаецца рэгулярным узнікненнем рускага «б» замест лацінскага «f» («брат» — frater, «боб» — faba).

Пры генеалагічнай класіфікацыі блізкароднасныя мовы аб’ядноўваюць у падгрупу, потым — групу, сям’ю моў. У свеце налічваецца некалькі тысяч моў. Найбольш вядомыя даведнікі ўключаюць толькі сучасныя (=жывыя і нядаўна вымерлыя) мовы. Паводле Ethnologue такіх 6909^[1], а па Рэестру Лінгвасферы ^[2] — 4994^[3].

Сям’я моў — генетычнае моўнае аб’яднанне прыкладна такога жа ўзроўня глыбіні, як індаеўрапейскія мовы, гэта значыць, распалае прыкладна 6-7 тыс. гадоў таму. Некаторыя сем’і, традыцыйна так названыя, на паверку апыняюцца глыбейшымі аб’яднаннямі (напр., аўстранезійскія мовы, кушыцкія мовы). Ніжэй яны мянуюцца надсем’ямі.

Сем’і нярэдка аб’ядноўваюцца ў адзінкі больш высокага ўзроўня — макрасем’і, аднак большасць з іх з’яўляюцца навукова недаказанымі і/ці непрызнанымі большасцю лінгвістаў. Як дакладныя можна разглядаць толькі гіпотэзы аб існаванні настратычнай і афразійскай макрасям’і.

Некаторыя мовы лічацца ізаляванымі (ізалят).Гэта значыць, што яны з’яўляюцца аднамоўнымі сем’ямі або застаюцца некласіфікаванымі.

Усяго налічваецца каля 240 моўных сем’яў, больш за 100 ізалятаў і больш 100 некласіфікаваных моў.

Геаграфічная размеркаванне

Еўразія

• Басконская сям’я {3}
• Індаеўрапейская сям’я {449}

Наступныя 2 сям’і звычайна называюцца каўказскімі мовамі (негенетычнае аб’яднанне):

• Паўночнакаўказская сям’я {34} — не агульнапрынятае адзінства; складаецца з:
  • Абхаза-адыгскіх моў
  • Нахска-дагестанскіх моў
• Картвельская сям’я {6}
• Уральская сям’я {39}
• Алтайская сям’я {79} — прызнаная не ўсімі даследчыкамі. Звычайна ўключае:
  • Мангольскія мовы
  • Цюркскія мовы
  • Тунгуса-маньчжурскія мовы;

але ў максімальным варыянце таксама:

• • Карэйская мова і
  • Япона-рукюскія мовы
• Дравідыйская сям’я {66}
• Бурушаскі мова (ізалят) {1}

Наступныя 5 сем’яў умоўна называюцца «Палеаазіяцкімі мовамі» (негенетычнае аб’яднанне):

• Енісейская сям’я {2}
• Юкагір(а-чуван)ская сям’я {2}
• Чукоцка-камчацкая сям’я {5}
• Ніўхская мова (ізалят) {1}
• Айнская сям’я † {3}
• Сіна-тыбецкая сям’я {363}
• тая-кадайская сям’я {70}
• Мяо-яо сям’я {22}
• Аўстраазіяцкая надсям’я
  • Уласна аўстраазіяцкая сям’я {163}, у тым ліку в’етнамская мова
  • Нікабарская сям’я {6}
• Аўстранезійская надсям’я {1268}
  • Малайска-палінезійская сям’я {1248}
  • Фармозская (тайванская) сям’я {20}
• Андаманская сям’я {13}

Старажытныя мовы і сем’і:

• Тырэнская сям’я {2} † (уклч. этруская мова)
• Хурыта-урарцкая сям’я † {2}
• Шумерская мова (ізалят) † {1}
• Эламская мова (ізалят) † {1}
• Некласіфікаваныя мовы {12} — іберская мова †, кіпра-мінойская мова †, этэакрыцкая мова †, хацкая мова †, касіцкая мова † і іншыя рэліктавыя мовы Заходняй Еўразіі.

Афрыка і Паўднёва-заходняя Азія

Мовы Афрыкі традыцыйна аб’ядноўваюцца ў 4 «макрасям’і». Сваяцтва не ўсіх з іх даказана, аднак яны шырока выкарыстоўваюцца для зручнасці.

Афразійская макрасям’я {375}

1. Семіцкая сям’я {77}
2. Бербера-канарская сям’я {26}
   • Берберская мова
   • Канарская мова (гуанчская)
3. Егіпецкая сям’я {5}
   • Старажытнаегіпецкая мова †
   • Копцкая мова †
4. Чадцкая надсям’я {195}
   • Цэнтральначадцкая сям’я {86}
   • Заходнечадцкая сям’я {73}
   • Усходнечадцкая сям’я {36}
5. Кушыцкая надсям’я {47}
   • Беда'уе мова {1}
   • Агаўская сям’я {5}
   • Паўдневакушыцкая сям’я {8}
   • Усходнекушыцкая сям’я {33}
6. Амоцкая надсям’я {28}
   • Паўночнаамоцкая сям’я {24}
   • Паўднёваамоцкая (ароідная) сям’я {4}

Нігера-кангалезская (конга-кардафанская) макрасям’я {1 514}

1. Кардафанская сям’я {24}
2. Мандэ сям’я {68}
3. Атлантычная сям’я {64}
4. Іджоідная сям’я {10}
5. Дагонская сям’я {10}
6. Кру сям’я {39}
7. Сенуфа сям’я {15}
8. Гур сям’я {96}
9. Адамава-убангійская сям’я {158}
10. Ква сям’я {80}
11. Бенуэ-кангалезская сям’я {961}

Ніла-сахарскія мовы {204}

1. Сангайская сям’я {9}
2. Сахарская сям’я {9}
3. Кульяк сям’я {3}
4. Мабанская сям’я {9}
5. Фур сям’я {3}
6. Берта мова {1}
7. Кунама мова {1}
8. Цэнтральнасуданская сям’я {65}
9. Усходнесуданская сям’я {92}
10. Гумуз мова (ізалят) {1}
11. Каманская сям’я {5}
12. Кадуглі сям’я {7}

Кайсанскія мовы {26}

1. Кхой (цэнтральнакайсанская) сям’я {8}
2. Жу-кві сям’я {17} (паўночнакайсанскія мовы + паўдневакайсанскія мовы)
3. Квадзі мова (ізалят) † {1}
4. Сандавэ мова (ізалят) {1}
5. Хадза мова (ізалят) {1}

• Некласіфікаваныя мовы {8} — мероіцкая мова† і інш.

Акіянія

Папуаскія мовы {832}

Класіфікацыя папуаскіх моў з’яўляецца найменш распрацаванай. Традыцыйна (па Вурму) яны дзеляцца на 5 макрасямей (83 сем’і і 14 ізалятаў), 8 асобных сем’яў і 32 ізалята.

1. Трансновагвінейская макрасям’я (564 — 47 сем’яў і 8 ізалятаў)
2. Заходнепапуаская макрасям’я (26 — 6 сем’яў і 3 ізалята)
3. Усходнепапуаская макрасям’я (36 — 5 сем’яў)
4. Сепік-раму макрасям’я (104 — 18 сем’яў і 2 ізалята)
5. Тарычэлі макрасям’я (48 — 7 сем’яў і 1 ізалят)
6. Ско сям’я {7}
7. Квамтары сям’я {6}
8. Араі сям’я {7}
9. Амта-мусіянская сям’я {2}
10. Сарэрская сям’я (заліва Сарэра, Гелвінк-бей) {33}
11. Усходнечэндравасіхская сям’я {3}
12. Баёона-аўбона сям’я {2}
13. Ніжне-мамберамская сям’я {2}

Мовы Аўстраліі і Тасманіі

1. Аўстралійская макрасям’я {258}, часам называецца сям’ёй, інакш жа ўключае 32 сям’і і ізалята
2. Тасманійская сям’я † {5} ^{[заўв 1]}

Паўночная Амерыка

Усе карэнныя мовы Амерыкі, акрамя эскімоска-алеўцкіх, мянуюцца таксама індзейскімі мовамі. Аднак яны (насуперак Грынбергу) не з’яўляюцца генетычным аб’яднаннем.

1. Эскімоска-алеўцкая сям’я {11}
2. На-деэне сям’я {шмат}
3. Хайда мова (ізалят) {1}
4. Алгская (алганкіна-рытванская) сям’я {шмат}
5. Вакашская сям’я {6}
6. Чымакумская сям’я {2}
7. Салішская (сялішская, сэліш) сям’я {шмат}
8. Іракезская сям’я {16}
9. Калуса мова (ізалят) † {1}
10. Тымукуанская сям’я † {2}
11. Ючы мова (ізалят) {1}
12. Натчэз мова (ізалят) † {1}
13. Мускогская сям’я {7}
14. Туніка (мова) мова (ізалят) † {1}
15. Чыцімача (чыцімаша) мова (ізалят) † {1}
16. Атакапская сям’я † {2}
17. Адаі мова (ізалят) † {1}
18. Кадаанская (када кэдо) сям’я {6}
19. Тонкава мова (ізалят) † {1}
20. Сіўанская (сіў-катаўба) сям’я {18}
21. Цімшыанская сям’я {2}
22. Шынукская (чынук) сям’я {3}
23. Алсейская сям’я † {2}
24. саюсла мова (ізалят) † {1}
25. Куская сям’я {2}
26. Такелма-калапуянская сям’я {4}
27. Вінтуанская сям’я {2}
28. Майдуанская сям’я {4}
29. Уційская (мівок-кастано) сям’я {15}
30. Ёкуцкая сям’я {6}
31. Пенуційская сям’я {6}
32. Карок (каратэ, карук) мова (ізалят) {1}
33. Чымарыка мова (ізалят) † {1}
34. Шастанская сям’я {4}
35. Палайхніхская (палайніхская) сям’я {2}
36. Памаанская сям’я {7}
37. Яна мова (яна-яхі) мова (ізалят) † {1}
38. Салінская сям’я {2}
39. Качымі-юманская (юма-качымі) сям’я {15}
40. Серы мова (ізалят) {1}
41. Вашо (уашо) мова (ізалят) {1}
42. Юкійская (юкі-ваппа) сям’я {2}
43. Эселен мова (ізалят) † {1}
44. Чумашская сям’я {6}
45. Каюсе мова (ізалят) † {1}
46. Кутэнай (кутенэ) мова (ізалят) † {1}
47. Каранкава мова (ізалят) † {1}
48. Наолан мова (ізалят) † {1}
49. Кінігуа мова (ізалят) † {1}
50. Мараціна мова (ізалят) † {1}
51. Салана мова (ізалят) † {1}
52. Аранама мова (ізалят) † {1}
53. Катанаме мова (ізалят) † {1}
54. Камекруцкая сям’я † {3}
55. Каавільтэкская мова (ізалят) † {1}
56. Гуайкурыйская (вайкуры) сям’я † {8}
57. Зунні (сунні, зуні) мова (ізалят) {1}
58. Керэская сям’я {2}
59. Каёва-танаанская (кіова-тана) сям’я {7}
60. Беатук мова (ізалят) † {1}
61. Юта-ацтэкская сям’я {шмат}

Сярэдняя Амерыка

1. Ота-мангская сям’я {шмат}
2. Тараска (пурэпеча) мова (ізалят) {1}
3. Куітлатэк мова (ізалят) † {1}
4. Тотанакская сям’я {2}
5. Міхе-соке (міхе-сокская) сям’я {шмат}
6. Тэкістлатэкская (аахакска-чантальская) сям’я {2}
7. Уаве мова (ізалят) {1}
8. Майяская (майянская) сям’я {шмат}
9. Шынканская (шынка) сям’я {4}
10. Ленканская сям’я {2}
11. Хікакская (толь) сям’я {2}
12. Місумальпская сям’я {4}

• Некласіфікаваныя мовы Сярэдняй Амерыкі: †алагвілак, †аматаманка, †гуасаве, †талімека, †чумбія і інш.

Паўднёвая Амерыка

Сем’і і ізаляты пералічаны ў алфавітным парадку.

1. Айкана (карумбіара) мова (ізалят) {1}
2. Аймаранская (хакі) сям’я {2}
3. Алакалуф (кавескар) мова (ізалят) {1}
4. Андакі мова (ізалят) † {1}
5. Андоке мова (ізалят) {1}
6. Аравакская сям’я {65}
7. Араўканская мова (мапудунгун) (ізалят) {1}
8. Барбакаанская сям’я {8}
9. Бора-уітоцкая сям’я {8}
10. Барорская сям’я 2 {4}
11. Ботакудская (айморэ) сям’я {3}
12. Ваорані мова (ізалят) {1}
13. Вараў (гварао) мова (ізалят) {1}
14. Вілела мова (ізалят) {1}
15. Гуайкурская (вайкуру) сям’я {7}
16. Гуата мова (ізалят) {1}
17. Гуахібская (вахіва) сям’я {4}
18. Д’япанская (катукінская) сям’я {5}
19. Жабуційская сям’я {3}
20. Жэ сям’я {12}
21. Жэйка мова (ізалят) † {1}
22. Ітанама (сіхніпадара) мова (ізалят) {1}
23. Кавапанская сям’я {2}
24. Камаканская сям’я † {5}
25. Камса (камынча) мова (ізалят) {1}
26. Кандошы мова (ізалят) {1}
27. Канічана мова (ізалят) (†) {1}
28. Капішана мова (ізалят) {1}
29. Каража мова (ізалят) {1}
30. Карыбская сям’я {43}
31. Карыры(-шока) сям’я † {4}
32. Каювава (каюбаба) мова (ізалят) {1}
33. Кечуанская сям’я {17}
34. Каая (кважа, арара) мова (ізалят) {1}
35. Кафан мова (ізалят) {1}
36. Лека мова (ізалят) {1}
37. Луле мова (ізалят) † {1}
38. Маку мова (ізалят) {1}
39. Мадзі (араванская) сям’я {6}
40. Маскойская сям’я {4}
41. Матакская (матака) сям’я {4}
42. Машакалійская сям’я {3}
43. Мавіма мова (ізалят) {1}
44. Масетэн мова (ізалят) {1}
45. Мачыка (юнга мова (ізалят) {1}
46. Муранская сям’я {4}
47. Намбікварская сям’я {5}
48. Амурана (умурана) мова (ізалят) {1}
49. Атамакская (атамака) сям’я † {2}
50. Офай'э мова (ізалят) {1}
51. Пана-таканская сям’я {33}
52. Паэс мова (ізалят) {1}
53. Пуйнаўская (маку) сям’я {5}
54. Пукіна мова (ізалят) † {1}
55. Пурыйская сям’я † {2}
56. Пуэльчэ мова (ізалят) † {1}
57. Рыкбакца мова (ізалят) {1}
58. Сабела мова (ізалят) {1}
59. Саліванская сям’я {2}
60. Самуканская сям’я {2}
61. Сапарская (сапаро) сям’я {3}
62. Сечура-катакао сям’я {3}
63. Таушыра (пінчэ мова (ізалят) {1}
64. Тэкірака (абішыра) мова (ізалят) {1}
65. Цікуна мова (ізалят) {1}
66. Ціматэйская (ціматэ) сям’я {3}
67. Цінігуанская (цініва) сям’я {3}
68. Трумай мова (ізалят) {1}
69. Туканская (тукана) сям’я {23}
70. Тупі сям’я {46}
71. Уарпейская сям’я † {2}
72. Урарына (шымаку) мова (ізалят) {1}
73. Уру-чыпая сям’я {2}
74. Фулніа мова (ізалят) {1}
75. Харакмбыцкая (туёнеры) сям’я {2}
76. Хіварская (хівара) сям’я {4}
77. Хірахарская сям’я † {3}
78. Чапакурская сям’я {9}
79. Чаруанская сям’я † {2}
80. Чыбчанская сям’я {21}
81. Чыкітана мова (ізалят) {1}
82. Чока сям’я {5}
83. Чалон мова (ізалят) {1}
84. Чалонская сям’я {2}
85. Чонская сям’я {3}
86. Эсмеральда (такаме) мова (ізалят) {1}
87. Юракарэ мова (ізалят) {1}
88. Юрымангі (юрумангі) мова (ізалят) † {1}
89. Ягуанская (ява, пеба) сям’я {3}
90. Ямана (яган) мова (ізалят) (†) {1}
91. Янамамская сям’я {4}
92. Ярура (пуме) мова (ізалят) {1}

• Некласіфікаваныя мовы Паўднёвай Амерыкі {86}

Штучныя мовы

1. Эсперанта
2. Інтэрлінгва

Заўвагі

1. вылучэнне ў асобную сям’ю з’яўляецца спрэчным па прычыне наяўнасці лексічных паралеляў з паўднёвымі аўстралійскімі мовамі, аднак захаваны лінгвістычны матэрыял настолькі малы, што не дазваляе надзейна класіфікаваць тасманійскія мовы

Крыніцы

1. «Этнолаг: мовы міру, шаснаццатае выданне» (англ.), праверана 08 чэрвеня 2010, ISBN 978-1-55671-216-6
2. Рэестр Лінгвасферы (англ.)
3. Параўнанне генетычнай разнастайнасці моў свету

Літаратура

• Кожынава А. Генеалагічная класіфікацыя моў // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 5: Гальцы — Дагон / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1997. — Т. 5. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0090-0 (т. 5).

Спасылкі

• Падрабязныя дадзеныя аб усіх мовах (англ.)
• Янаў, Вяч. Вс. Генеалагічная класіфікацыя моў // Лінгвістычны энцыклапедычны слоўнік, М., 1990. (руск.)
• Дзячок М. Т., Шапавал У. У. Генеалагічная класіфікацыя моў. Новасібірск, 2002. — 32 з. (руск.)
• Dalby David. The Linguasphere Register of the World’s Languages and Speech Communities. First Framework Edition. Hebron (Wales): Linguasphere Press (Gwasg y Byd Iaith), 2000.