Этру́ская мова — вымерлая моваэтрускаў, паходжанне якой не ўсталявана. Калі не лічыць магчымае сваяцтва этрускага з дзвюма іншымі мёртвымі мовамі — рэцкай і лемнаскай, этруская мова лічыцца мовай-ізалятам і не мае прызнаных навукай сваякоў. Адной з гіпотэз пра магчымае сваяцтва этрускага з'яўляецца версія С. А. Старосціна і І. М. Дзьяканава пра сваяцтва этрускай мовы з вымерлымі хурыцкай і ўрарцкай. Іншыя даследчыкі працягваюць настойваць на сваяцтве этрускай з анаталійскай (хета-лувійскай) галінойіндаеўрапейскіх моў. Улічваючы нешматлікасць вядомых этрускіх слоў і толькі абмежаваныя веды этрускай граматыкі, усе гэтыя здагадкі ў значнай ступені з'яўляюцца толькі абстрактнымі.
За апошнія 100 гадоў дасягнуты некаторы прагрэс у вывучэнні этрускай мовы: ідэнтыфікаваны многія граматычныя формы, з той ці іншай ступенню дакладнасці ўсталяваны значэнні каля 50 слоў. Тым не менш, пра канчатковую дэшыфроўку казаць яшчэ занадта рана.
Даследчыкі з той ці іншай ступенню ўпэўненасці гавораць пра існаванне сваякоў этрускай мовы ў той жа гістарычны перыяд:
мова Лемнаскай стэлы VI—V ст. да н.э. (меркавана — мова пеласгаў, якія, паводле Герадота, жылі на востраве ў гэты ж перыяд);
рэцкая мова (шматлікія кароткія помнікі з Паўночнай Італіі V—II ст. да н.э.)
этэакіпрская мова (мова дагрэчаскага насельніцтва в. Кіпр) — надпісы выкананы так званым кіпрскім пісьмом (маюцца тэксты з паралельным грэчаскім перакладам);
Першапачаткова выкарыстоўваўся архаічны заходнегрэчаскі алфавіт, акрамя двух знакаў, якія эвалюцыянавалі па гучанні: S з [s] у [z], і TS з [t] у [ts], пазней дададзены знак 8 у значэнні [p]. У асобных этрускіх і рэтыйскіх надпісах ужываліся свае арыгінальныя знакі. У адзіным тэксце (Tabula Cortonensis) нароўні са знакам M [m] сустракаецца менавіта складовы знак са значэннем [um].
Да 700 года да н.э. этрускі алфавіт складаўся з 26 літар:
𐌀
𐌁
𐌂
𐌃
𐌄
𐌅
𐌆
𐌇
𐌈
𐌉
𐌊
𐌋
𐌌
𐌍
𐌎
𐌏
𐌐
𐌑
𐌒
𐌓
𐌔
𐌕
𐌖
𐌗
𐌘
𐌙
,
A
B
G
D
E
V
Z
H
Θ
I
K
L
M
N
Ξ
O
P
Ś
Q
R
S
T
Y
X
Φ
Ψ
Да 400 года да н.э. класічны этрускі алфавіт складаўся з 21 літары:
𐌀
𐌂
𐌃
𐌄
𐌅
𐌆
𐌇
𐌈
𐌉
𐌋
𐌌
𐌍
𐌐
𐌑
𐌓
𐌔
𐌕
𐌖
𐌘
𐌙
𐌚
A
C
D
E
V
Z
H
Θ
I
L
M
N
P
Ś
R
S
T
U
Φ
Ψ
F
Гэты алфавіт выкарыстоўваўся да II стагоддзя да н.э., пакуль яго не пачаў замяняць лацінскі алфавіт.
Фанетыка
Эвалюцыя этрускага алфавіта
Лацінская транслітарацыя этрускіх слоў перадае шмат адценняў, якія ніяк не адлюстроўваліся ў этрускіх надпісах. Так, на пісьме этрускі не адрознівалі звонкія і глухія зычныя, апускалі кароткія галосныя (лац.: Subura — этруск.: spur, лац.: Caere — этруск.: cisre, лац.: Minerva — этруск.: menrva і г.д.).
На пісьме адрозніваліся 4 галосныя: a, e, i, u (гэтая асаблівасць уласцівая і іншым тырэнскім мовам).
У этрускай мове мелася багатая сістэма сібілянтаў.
Фанетычная сістэма этрускай мовы
губныя
p, ph, f
зубныя
t, th, s, ś , z(ts)
палатальныя
k, ch, h
санорныя
r, l, m, n, i(j), v/u
галосныя
i, e, a, u
дыфтонгі
ai, ei, ui, au/av, eu, uv
Лексіка
Адзначаны лацінскія і грэчаскія запазычанні.
Пра лексічныя супадзенні з хацкай мовай гл. у артыкуле хацкая мова.
Марфалогія
Словаўтварэнне і словазмяненне — выключна суфіксальнае (прэфіксы не адзначаны). Аглюцінатыўная мова з моцна выяўленай тэндэнцыяй да флектыўнасці.
Імя
Назоўнік і прыметнік скланяюцца па агульнай парадыгме:
намінатыў-акузатыў (абсалютыў): няма паказчыку.
генітыў I: -s ; генітыў II: -(a)l.
лакатыў: -i.
аблатыў I: -is ; аблатыў II: -(a)ls (у некаторых публікацыях называецца «падвойны генітыў»).
імператыў: няма паказчыку (паводле меркавання А. І. Неміроўскага — паказчык -θ).
актыў. дзеепрым. цяп. ч.: -as(a); -u; -θ.
актыў. дзеепрым. пр. ч.: -θas(a); -nas(a).
пасіў. дзеепрым. (а таксама дзеепрым. ад непераход. дзеяс.) пр. ч.: -u; -icu; -iχu.
Дзеяслоў-звязка «быць» у цяперашнім часе апускаўся; вядомыя яго формы прошлага часу amuce, amce, ame.
Часціцы
Адмоўная часціца надзейна не ідэнтыфікавана. Паводле меркавання А. Марандзі, адмоўна-забароннай з'яўляецца часціца ei[1].
Прыназоўнікі і паслялогі не ідэнтыфікаваны; мяркуецца, што іх ролю выконвалі склонавыя паказчыкі, а таксама апісальныя фразеалагізмы. З-за гэтай асаблівасці этрускай мовы яе сінтаксіс даволі бедны.
З саюзаў надзейна ідэнтыфікаваны …c («і»), які дадаецца да слова пасля ўсіх астатніх марфем.
Лічэбнікі
Дзякуючы выяўленым гульнявым кубікам і шматлікім надмагільным надпісам сістэма лічэбнікаў у цэлым адноўлена, хоць працягваюцца дыскусіі наконт значэння некаторых лічэбнікаў:
Цікавая асаблівасць: шматразрадныя лічэбнікі, якія заканчваюцца на «сем», «восем», «дзевяць», не існавалі (за выключэннем уласна 7, 8, 9). Так, 27 выражалася як ciem cialx, літар. «без 3-х 30», 19 як θunem zaθrum, літар. «без 1-га 20», і т.п. Адгэтуль асаблівасць рымскіх лічбаў, запазычаная ў этрускаў, калі меншы лічэбнік перад вялікім аднімаецца ад яго (напр. XIX — 19).
Сімвалы этрускіх лічэбнікаў
Дзесятковая сістэма
Этруская назва
Сімвал *
1
θu
I
5
maχ
Λ
10
šar
X
50
muvalχ
↑
100
?
C , Ж
500
?
(круг, унутры якога 5 кропак)
1000
?
(дуга, унутры якой 3 кропкі)
1 thu
2 zal, es(a)l
3 ci
4 ša
5 mach
6 huth
7 semph(?)
8 cezp(?)
9 nurph(?)
10 šar
16 huthzar
17 ciem zathrum
18 eslem zathrum
19 thunem zathrum
20 zathrum
27 ciem cealch
28 eslem cealch
29 thunem cealch
30 cialch (cealch)
40 šealch
50 muvalch (*machalch)
60 *huthalch
70 semphalch(?)
80 cezpalch(?)
90 *nurphalch(?)
100 ?
1000 ?
Сінтаксіс
Звычайны парадак слоў — SOV. Сказы, нават у доўгіх тэкстах, звычайна кароткія; у цэлым этруская мова не была прыстасаваны да ўтварэння складаназлучаных і складаназалежных сказаў (гл. Часціцы).
Каляндар
Вядомыя назвы васьмі месяцаў свяшчэннага календара.
uelcitanus (lat.) = сакавік.
aberas (lat.) = красавік; apirase = у месяцы красавіку.
ampiles (lat.) = май; anpilie = у месяцы маі.
aclus (lat.) = чэрвень; acal(v)e = у месяцы чэрвені.
traneus (lat.) = ліпень.
ermius (lat.) = жнівень.
celius (lat.) = верасень; celi = у месяцы верасні.
Пытанне аб генеалогіі этрускай мовы, як і тырэнскіх моў, застаецца адкрытым. Гіпотэза пра сваяцтва з індаеўрапейскімі мовамі, папулярная да сярэдзіны XX ст., у наш час падтрымкай даследчыкаў не карыстаецца. Даўжэй за іншыя дыскутаваліся гіпотэзы пра сваяцтва з палеабалканскімі і анаталійскімі мовамі (У. Георгіеў). Нягледзячы на адсутнасць сваяцтва, у этрускай адзначаны запазычанні з італійскіх моў, у першую чаргу з лацінскай, досыць архаічныя па форме (этр. nefts = лац. nepos < *nepots), што можа сведчыць пра кантакты ў дапісьмовую эпоху.
Мовы Каўказа
А. Трамбеці адзначаў структурнае падабенства этрускай мовы з паўночнакаўказскімі (нахска-дагестанскімі). Таксама адзначаюцца некаторыя марфалагічныя і лексічныя супадзенні з хурыта-ўрарцкімі мовамі[2].
Дагрэчаскія мовы Крыта і Кіпра
Прыхільнікамі сваяцтва этрускай мовы з дагрэчаскімі мовамі Крыта (мінойскай і/ці пеласгскай) у наш час з'яўляюцца С. Яцамірскі ў Расіі і Дж. Факеці ў Італіі.
Т. Джонс прапанаваў тлумачэнне аднаго з этэакіпрскіх тэкстаў (двухмоўнай таблічкі з Аматуса) на этрускай мове, аднак не быў падтрыманы іншымі лінгвістамі.
Надпісы
У наш час вядома больш за 12 тыс. этрускіх надпісаў, аднак сярод іх вельмі нешматлікія змяшчаюць больш за дваццаць слоў. У 1893 годзе надпісу на этрускай мове пачалі збіраць у «Corpus Inscriptionum Etruscarum».[3] Надпісы па іх мэтавым прызначэнні можна падзяліць на 5 катэгорый:
надпісы-прысвячэнні, якія галоўным чынам зробленыя на вазах, дзе названа імя ўладальніка ці дарыльшчыка, напрыклад mi Larθa — я [ёсць] уласнасць Ларта (T.L.E. 154), mi mamerces: artesi — я [ёсць] уласнасць Мамеркуса Артэ (T.L.E. 338);
надпісы па зароку, адрасаваныя герою ці алтару, напрыклад mini muluvanece Avile Vipiiennas — Аўл Вібена мне падарыў (T.L.E. 35);
пахавальныя надпісы на саркафагах і грабніцах, напрыклад mi larices telaθuras suθi — я [я ёсць] грабніца Ларыса Тэлатура (T.L.E. 247);
надпісы на стэлах, прысвечаныя пэўнаму чалавеку;
доўгія надпісы, якія змяшчаюць больш за 20 слоў — найменш шматлікія. Да прыкладу, вядома толькі 8 надпісаў, якія змяшчаюць больш за 40 слоў:
Liber Linteus («Ільняная кніга») — кніга, напісаная на льняным палатне, якая змяшчае каля 1200 слоў, у тым ліку 500 розных;
чарапіца з Капуі (V—IV стст. да н.э.) змяшчае надпіс бустрафедонам, які складаецца з 62 радкоў і прыкладна 300 слоў, якія магчыма прачытаць;
памежны слуп з Перуджы (II ст. да н.э.) змяшчае інфармацыю пра падзел двух зямельных участкаў, змяшчае 46 радкоў і 130 слоў;
свінцовая стужка, знойдзеная ў свяцілішча Мінервы (V ст. да н.э.), змяшчае 11 радкоў і 80 слоў (40 з іх можна прачытаць);
свінцовы дыск з Мальяна (V ст. да н.э.) змяшчае больш за 80 радкоў;
Арыбал (VII ст. да н.э.) змяшчае 70 слоў;
скрыжалі з Піргі (V ст. да н.э.) — тры залатыя пласціны, дзве з якіх змяшчаюць 52 словы на этрускай мове;
бронзавая таблічка з Картоны (III—II ст. да н.э.) змяшчае надпісы пра продаж зямельнай уласнасці, выгравіраваныя з двух бакоў (32 радкі з аднаго, 8 — з іншага).
↑Facchetti G. (2002). Appunti di morfologia etrusca.
↑Робер Ж.-Н. Этруски = Robert J.-N. Les Etrusques. — М.: Вече, 2007. — С. 226-230. — 368 с. — (Гиды цивилизаций).
Літаратура
Буриан Я., Моухова Б. Загадочные этруски. пер. с чешского. изд. «Наука», М., 1970.
Немировский А. И. Этруски: от мифа к истории. М., 1983.
Пенни Дж. Языки Италии // Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. Под ред. Дж. Бордмэна и др. Пер. с англ. А. В. Зайкова. М., 2011. С. 852—874. — ISBN 978-5-86218-496-9
Риджуэй Д. Этруски // Кембриджская история древнего мира. Т. IV: Персия, Греция и Западное Средиземноморье ок. 525—479 гг. до н. э. М., 2011. С. 754—803.
Савенкова Е. Д. Этрусская морфемика: Опыт формального моделирования. СПб., 1996.
Савенкова Е. Д., Великосельский О. А. К вопросу о префиксации в этрусском языке // Проблемы современного теоретического и синхронно-описательного языкознания. Лингвистика. История лингвистики. Социолингвистика. Вып.5., СПб., 2003. ISBN 5-288-03321-8.
Тайны древних письмён. Проблемы дешифровки. Сборник. М. 1975.
Яцемирский С. А. Опыт сравнительного описания минойского, этрусского и родственных им языков. М.: «Языки славянской культуры», 2011. ISBN 978-5-9551-0479-9
L'enigma svelato della lingua etrusca, Giulio M. Facchetti, Newton & Compton editori, Roma, 2000. Seconda edizione 2001.
Il " mistero " della lingua etrusca, Romolo A. Staccioli (alla fine dell'opera è presente un glossario di vocaboli etruschi attualmente decifrati con certezza.) Newton & Compton editori, Roma, 1977. 2° édition, 1987.
Gli Etruschi: una nuova immagine, Mauro Cristofani, Giunti , Firenze, 1984.
L'etrusco una lungua ritrovata, Piero Bernardini Marzolla, Mondadori, Milano, 1984
Lingua e cultura degli Etruschi, Giuliano e Larissa Bonfante, Editori Riuniti, 1985
Rivista di epigrafia etrusca, Mauro Cristofani (nella rivista Studi Etruschi, pubblicata dall'Istituto di Studi Etruschi e Italici, Firenze)
Fowler M., Wolfe R.G. Materials for the Study of the Etruscan Language: in 2 vols. Wisconsin, 1965.
