Ванская бітва, Ванская самаабарона (красавік — чэрвень 1915) — абарончыя баі армянскага насельніцтва горада Ван і армянскіх сёл Ванскага вілаетаАсманскай імперыі супраць турэцкага войска ў перыяд генацыду армян. Баі праходзілі галоўным чынам у горадзе Ван з 19 красавіка па 16 мая, калі аблогу горада знялі рускія войскі і армянскія добраахвотніцкія атрады[3].
Перадгісторыя
Ван, адна з гістарычных сталіц Арменіі, сталіца Васпураканскага царства, быў захоплены сельджукамі ў XI стагоддзі. У позны перыяд існавання Асманскай імперыі Ван быў важным цэнтрам армянскага культурнага, сацыяльнага і эканамічнага жыцця. Часам Ван звалі армянскім П’емонтам. Хрымян Айрых стварыў у Ване друкарню і пачаў выдаваць першае перыядычнае выданне ў Арменіі — газету «Арцыў Васпуракані» (Арол Васпуракана). У 1885 годзе ў Ване была заснавана партыя Арменакан.
Прапорцыі насельніцтва ў Малой Азіі, афіцыйная статыстыка 1914 года.Прапорцыі насельніцтва паводле перапісу 1896 года.Горад Ван Цэнтр.
Паводле дадзеных брытанскага консула Роберта Даліэла ў 1862 годзе насельніцтва Ванскай правінцыі Асманскай імперыі складала 418 700 чалавек, з якіх 209 100 хрысціяне і 209 600 — мусульмане[4]. Паводле падлікаў Кюнэ, у 1890 годзе насельніцтва Ванскай правінцыі складала 430 000 чалавек, з якіх 240 500 былі мусульманамі (галоўным чынам туркі), 92 000 — сірыйцамі, і 79 998 — армянамі[4]. Згодна Месробу Крыкарану, пры публікацыі дадзеных гэтых перапісаў дадзеныя пра колькасць армянскага насельніцтва наўмысна заніжаліся, каб схаваць той факт, што ў Эрзурумскай і Ванскай правінцыях армяне перасягалі астатнія этнічныя групы па колькасці насельніцтва[4]. Паводле Крыстоферу Валкеру, армяне складалі абсалютную большасць (52,9 %) насельніцтва Ванскай правінцыі[5].
Напярэдадні Першай сусветнай вайны ў Ване жылі 41 тыс. чалавек. Рыхтуючыся ажыццявіць жахлівы план знішчэння армянскага насельніцтва Вана, турэцкі ўрад прызначыў намеснікам Ванскага вілаета Джэўдэт-бея, вядомага сваёй жорсткасцю і нянавісцю да армян. Ён арганізаваў забойствы шэрага кіраўнікоў армян: дэпутата турэцкага парламента А. Врамяна (Анік Дэрдзакян), Ішхана (Нікагаяс Мікаелян) і іншых; потым, атрымаўшы падмацаванні з Эрзурума, стаў рыхтавацца да нападу на Ван.
Пачатак разаніны
З пачаткам Першай сусветнай вайны 1914—1918 гадоў у Ванскім вілаеце была арганізавана масавая разаніна армянскага насельніцтва. Пацярпелыя параза на Каўказскім фронце і адыходзілыя турэцкія войскі, да якіх далучыліся ўзброеныя курдскія банды, пад падставай «няслушнасці» армян і іх сімпатый да рускіх бязлітасна выразалі армян, рабавалі іх маёмасць, руйнавалі армянскія населеныя пункты. У шэрагу паветаў Ванскага вілаета (Шатах, Аёц дзор, Аачэш, Тымор, Алджаваз і іншых) армяне звярталіся да самаабароны, вялі зацятыя баі супраць пагромнікаў. Найболей значнай стала Ванская самаабарона, што доўжылася каля месяца[6].
Падрыхтоўка самаабароны
Армянскае насельніцтва зрабіла захады для адбіцця пагражальнага нападу. Для кіраўніцтва самаабаронай быў утвораны адзіны ваенны орган («Ваенны орган армянскай самаабароны Вана»), у склад якога ўвайшлі Армянак Екаран, Арам Манукян, Кайцак Аракел, Булгарацы Грыгар, Габрыел Семерджан, Грант Галікян і Фанос Терлемезян. Былі створаны службы забеспячэння і размеркаванні прадуктаў, медычнай дапамогі, зброевая майстэрня (у ёй быў наладжаны выраб пораху, зброі, былі адліты дзве гарматы), а таксама «Саюз жанчын», які займаўся галоўным чынам вырабам адзення для ваяроў. Перад тварам пагражальнай небяспекі згуртаваліся разам прадстаўнікі армянскіх палітычных партый: (рамкавары, гнчакісты і дашнакі). Супраць перасяжных сіл праціўніка (12 тыс. салдат рэгулярнага войска, вялікая колькасць бандыцкіх вайсковых фармаванняў, 12 артылерыйскіх гармат, караблі возера Ван) абаронцы Вана мелі не больш 1500 ваяроў, у якіх было ўсяго 505 вінтовак і 750 маўзераў з невялікім запасам патронаў, у сувязі з чым ваенны орган самаабароны аддаў указанне выкарыстоўваць боепрыпасы абачліва, «страляць толькі пэўна». Айгестан быў падзелены на 5 абарончых раёнаў, у якіх былі збудаваны 73 пазіцыі[7].
Пачатак самаабароны
Рафаэль дэ Нагалес Мэндэс, афіцэр Асманскага войска з Венесуэлы, браў удзел у аблозе Вана і пасля вайны напісаў адну з лепшых справаздач пра аблогу Вана і яе наступствы.
Самаабарона пачалася 7 красавіка, калі турэцкія салдаты абстралялі армянскіх жанчын, якія рухаліся па дарозе ад с. Шушанц да Айгестана; армяне адкрылі агонь у адказ, пасля чаго пачаўся агульны напад туркаў на Айгестан. Айгестан падпаў пад артылерыйскі абстрэл, які прычыніў значныя разбурэнні. Але армяне не былі заспеты знянацку; ім атрымалася не толькі адбіць першы напад туркаў, але і захапіць некаторыя іх пазіцыі, падарваць турэцкі арсенал, будынак паліцэйскага кіравання і г.д. Паспяхова была арганізавана самаабарона і ў Кахакмасч, хоць тут армяне знаходзіліся ў яшчэ больш неспрыяльных умовах: яны былі адрэзаны ад Айгестана, праціўнік валодаў шматразовай перавагай у колькасці, бракавала зброі і боепрыпасаў. Тут таксама быў створаны Ваенны орган самаабароны, у склад якога ўвайшлі Айказ Касаян, Мігран Тараманян, Лявон Галджаян, Давід Саркісян, Саркіс Шагінян і іншыя. Хоць Ваенны орган Кахакамеча лічыўся аддзяленнем Ваеннага органа Айгестана, але ў сілу акалічнасцей ён дзеяў самастойна. Лінія абароны Кахакамеча была падзелена на 4 пляцоўкі са сваімі апорнымі пунктамі. 7 красавіка, калі туркі перайшлі ў наступ, абаронцы Кахакамеча здолелі адстаяць свае пазіцыі, знішчылі шэраг умацаванняў туркаў, нанеслі ім страты. Першыя дзесяць дзён Ванскай самаабароны прайшлі пад знакам поспехаў для абаранялых. Нягледзячы на тое, што Айгестан падпадаў пад бязлітасныя абстрэлы, праціўніку не атрымоўвалася прарваць лінію абароны армян. Нават начны штурм, арганізаваны прыбылым з Эрзурума германскім афіцэрам, не даў вынікаў: туркі, панясучы страты, былі адкінуты. Абаронцы дзеялі адважна, натхнёныя справядлівымі мэтамі сваёй барацьбы. У шэрагах абаранялых ваявалі не мала жанчын і дзяўчын. 19-летняя Іскуі Амбарцумян за выдатнае выкананне баявога задання была ўзнагароджана ордэнам «Ганаровы крыж», заснаваным ваенным органам. Падлеткі Вана не толькі падносілі ваярам зброю і боепрыпасы, але і самі адважна ваявалі з ворагам. Адрозніліся многія з іх: Бабчын (Ісаджанян), Марцірос (Гюлагян), Аслан (Аглянян), Арам (Таўмагян), будучы пісьменнік Лір Камсар) і іншыя. У другой палове красавіка цяжкія баі працягваліся. Праціўнік, бесперапынна папаўняючы свае войскі, распачынаў спробы прарваць лінію абароны ванцаў. Працягваўся артылерыйскі абстрэл горада. Імкнучыся прыцягнуць да актыўных дзеянняў супраць абаронцаў Вана курдаў, Джэўдэт абяцаў ім багатую здабычу. Але і атака курдаў была адбіта з вялікімі стратамі для іх. Падчас Ванскай самаабароны туркі лютавалі ў акрузе Вана, выразаючы мірнае армянскае насельніцтва і спальваючы армянскія сёлы; ад рук пагромнікаў загінулі каля 24 тыс. армян, былі разрабаваны і спалены звыш 100 сёл. 28 красавіка туркі распачалі новы штурм, але абаронцы Вана адбілі яго. Пасля гэтага туркі адмовіліся ад актыўных дзеянняў, працягваючы абстрэл армянскіх кварталаў Вана. У пачатку мая перадавыя часткі рускага войска і атрады армянскіх добраахвотнікаў наблізіліся да Вана[7].
Канец самаабароны
Туркі былі змушаны зняць аблогу і адступіць. 6 мая рускія войскі і армянскія самаахвотнікі ўступілі ў Ван, захоплена сустрэтыя абаронцамі і насельніцтвам. Ваенны орган самаабароны звярнуўся з заклікам «Да армянскага народа», у якім вітаў перамогу справядлівай справы над гвалтам і тыраніяй. Ванская самаабарона — гераічная старонка гісторыі армянскага нацыянальна-вызвольнага руху. За месяц баёў турэцкія войскі панеслі сур'ёзныя страты (каля 1 тыс. чалавек забітымі); страты армян склалі каля 350 чалавек, значную частку якіх складалі мірныя жыхары Вана. Ванская самаабарона выратавала ад немінучай згубы дзясяткі тысяч васпураканцаў, якія знайшлі прыстанак у Ване.
Памяць
Самаахвярнасць і гераічнасць абаронцаў Вана служылі натхняльным прыкладам для армян іншых мясцовасцйе У Аштаракскім раёне Арменіі ў памяць пра гераічную Ванскую самаабарону ўзведзены помнік.
Крыніцы
↑ абRichard G. Hovannisian.The Armenian people from Ancient to Modern Times // Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — Palgrave, 1997. — Т. 2. — С. 251. — ISBN 978-0312101695.
↑Peter Balakian. The Burning Tigris: The Armenian Genocide and America's Response. — New York: HarperCollins, 2004. — P. 207. — ISBN 0-0605-5870-9.
↑Richard G. Hovannisian.The Armenian people from Ancient to Modern Times // Foreign Dominion to Statehood: The Fifteenth Century to the Twentieth Century. — Palgrave, 1997. — Т. 2. — С. 281. — ISBN 978-0312101695.
↑ абвKrikorian, Mesrob K. (1978). Armenians in the Service of the Ottoman Empire, 1860-1908. Routledge. pp. 33–34. ISBN9780710085641.
In 1862 the British Consul R.A.O. Dalyell reported that the total population of the province of Van was 418,700, of whom 209,100 were Christian, and 209,600 Muslim, as follows:...In 1890 Cuinet (2) reckoned the total population of the province as 430,000, of whom 178,000 were Christian and 2^2,000 non-Christian, as follows:...
↑Walker, Christopher J. Armenia: The Survival of a Nation. — London: Palgrave Macmillan, 1990. — С. 206.
.svg){kind=small}
