Боснія (ранняе сярэднявечча)

Bosna Босна
Баснійскі Стэчак з баснійскай залатой лілеяй, lilium bosniacum.
Геаграфічны рэгіён	Боснія
Перыяд	IX ст. — 1154 г.

Боснія (грэч. Βοσωνα/Босона, сербахарв.: Bosna/Босна), у раннім сярэднявеччы  (ням.) да ранняга высокага сярэднявечча, было тэрытарыяльна і палітычна акрэсленым утварэннем^[1], якім кіраваў спачатку князь (knez), а потым кіраўнік з тытулам бана, меркавана прынамсі з 838 г.^[2][3] Размешчаны ў шырокім сэнсе вакол верхняга і сярэдняга цячэння ракі Босна, паміж далінамі ракі Дрына на ўсходзе і ракі Врбас на захадзе, якія складаюць больш шырокую тэрыторыю цэнтральнай і ўсходняй сучаснай Босніі і Герцагавіна.

Геаграфія

Тэрытарыяльнае развіццё Босніі ў сярэднія вякі; перыяд ранняга сярэднявечча афарбаваны ў самы цёмны колер, як першапачатковая Боснія.

Самым ядром, дзе ўзнікла і развілася першая баснійская дзяржава, з’яўляецца даліна Высока, якая акружае больш шырокую тэрыторыю сучаснага горада Высока  (англ.). Ранняя Боснія, паводле Вэга  (англ.) і Мргіча, а таксама Хаджыяхіча і Анджэліча, размяшчалася ў цэлым вакол ракі Босна, паміж яе верхнім і сярэднім цячэннем: у напрамку з поўдня на поўнач паміж лініяй, утворанай яе вытокам і ракой Прача  (басн.) на поўдні, і лініяй, утворанай ракой Дрыняча (рака)  (серб.) і ракой Крывая  (англ.) (ад Олава  (англ.), уніз па цячэнні да горада Маглая  (англ.)), і гарой Улашыч  (англ.) на поўначы, а таксама напрамку з захаду на ўсход паміж лінія Рама  (англ.) — Врбас, якая цягнецца ад Нерэтвы да Плівы на захадзе і Дрыны на ўсходзе, якая з'яўляецца больш шырокай тэрыторыяй цэнтральнай і ўсходняй сучаснай Босніі і Герцагавіны.^[3][4][5] Пацвярджэнне яе ўзнікнення і тэрытарыяльнага распаўсюджання паходзіць ад гістарыяграфічнай інтэрпрэтацыі Барскага радаслова  (харв.) ў сучаснай і постмадэрнісцкай навуцы, якая размяшчае дзяржаву вакол ракі Верхняя Босна і Верхні Врбас, уключаючы Ускопле, Пліву і Лука^[4]. Гэта таксама сведчыць аб тым, што гэта распалажэнне ад даліны ракі Босна да даліны ракі Врбас з’яўляецца самым раннім зафіксаваным. Гэтыя тры невялікія парафіі пазней стануць квінтэсэнцыяй для ўзнікнення графства Доньі Краі, перш чым яны былі вернуты ў якасці даменаў Катраманіча пасля 1416 г. і смерці Хрвая Вукчыча.^[3][4]

Гісторыя

Гісторыя Босніі і Герцагавіны
Даславянскі перыяд Ілірык, Далмацыя
Сярэднявечная Боснія Боснія ў раннім сярэднявеччы Каралеўства Боснія Герцагства Святога Савы
Асманская імперыя Баснійскі эялет Баснійскі вілает Баснійска—Герцагавінскае паўстанне Баснійскі крызіс
Аўстра-Венгрыя
Першая Югаславія Дзяржава славенцаў, харватаў і сербаў Каралеўства Югаславія
Другая сусветная вайна Незалежная дзяржава Харватыя
Другая Югаславія СР Боснія і Герцагавіна
Найноўшая гісторыя Босніі Рэспубліка Боснія і Герцагавіна Баснійская вайна Рэспубліка Сербская Харвацкая рэспубліка Герцаг-Босна Рэспубліка Заходняя Боснія Вашынгтонскае пагадненне Дэйтанскае пагадненне Сучасная Боснія і Герцагавіна
Партал «Боснія і Герцагавіна»

Заходнія Балканы былі адваяваны ў «варвараў» рымскім імператарам Юстыніянам (527—565). Склавены (славяне) рабілі набегі на заходнія Балканы, у тым ліку на Боснію, у VI стагоддзі.^[6] Першая згадка аб баснійскай адзінцы паходзіць з «De Administrando Imperio  (англ.)» (далей «DAI»)^[7], дзе згадваецца Боснія (Βοσωνα /Босана) як «малая/невялікая зямля» або «малая краіна»^[7], χοριον Βοσωνα/харыён Босана^[8], размешчаны ў вярхоўях ракі Босна, населены славянамі, якія з часам стварылі ўласную адзінку з кіраўніком, які называў сябе баснійцам.^{[6][9][10][11]}

Гістарычныя і археалагічныя звесткі аб раннесярэднявечнай Босніі застаюцца недастатковымі^[12]. Згодна з DAI, Боснія ўключала два населеныя гарады^[12] Катэра і Дэснік^[13]. Лічыцца, што Катэра ідэнтыфікавана як Котарац  (серб.) каля Сараева, аднак, паводле Bulić 2013, археалогія гэта абвяргае. Магчыма, Катэра знаходзілася ў непасрэднай блізкасці ад сучаснага Котар-Варош  (англ.), патэнцыйным месцазнаходжаннем мог быць Бобак або Бабош, аднак на сённяшні дзень месца змяшчае толькі знаходкі позняга сярэднявечча.^[12] Дэснік застаецца цалкам неапазнаным, але лічылася, што ён знаходзіцца каля Дэшаня^[12]. Хаджыяхіч цалкам адхіліў інфармацыю аб размяшчэнні двух гарадоў у Босніі, сцвярджаючы, што грэчаскі прыназоўнік у сказе часта памылкова перакладаецца (як «унутры» замест «у напрамку»), маючы на ўвазе два сербскія гарады ў напрамку зямлі Босніі^[3]. Рэля Новакавіч таксама паставіў пад сумнеў, чаму была дадатковая згадка пра зямлю з уласнымі гарадамі, калі яны павінны быць часткай Сербіі, і прыйшоўшы да высновы, што Боснія амаль заўсёды была асобнай краінай.^[14] Фрэнсіс Дворнік  (англ.) заявіў, што «найбольш верагодна — і гэта прызнана большасцю гісторыкаў таго перыяду», першапачаткова ўтвораная як частка Харватыі, а пазней у сярэдзіне XX стагоддзя трапіла пад уладу Сербіі  (англ.).^[15]

Калі kastra oikoumena у DAI пазначае не населеныя пункты, а царкоўныя цэнтры (у VI ст. згадваецца Бестоэнскае біскупства з некалькімі епіскапскімі цэнтрамі, якія належалі да Саланітанскай архіепархіі^{[16][17][18][19]}), паводле тэорыі Тыбар Жыўкавіч  (англ.), два гарады, пра якія ідзе гаворка, маглі быць Бістуа (Bistua; Зеніца  (англ.) або Вітэз  (англ.)) і Мартар (Martar; верагодна, Коньіц  (англ.)).^[12] Жыўкавіч сцвярджае, што існаванне такіх цэнтраў сведчыць аб тым, што яна была незалежнай дзяржавай да 822 г.^[20] Да канца IX і пачатку X стст. Боснія была ў асноўным хрысціянізавана лацінскімі святарамі  (англ.) з прыбярэжных гарадоў Далмацыі, хоць і аддаленыя мясціны засталіся недасягнутымі^[21]. Пасля расколу паміж Усходам і Захадам (1054) епархія Босніі была рымска-каталіцкай пад юрысдыкцыяй Спліцкага архіепарха  (харв.) (з XII стагоддзя пад рымска-каталіцкай епархіяй Дуброўніка  (англ.))^[21].

Паўночная і паўночна-ўсходняя Боснія была захоплена каралінгскімі франкамі на пачатку IX стагоддзя і заставалася пад іх юрысдыкцыяй да 870-х гадоў^[21]. На тэрыторыі цяперашняй усходняй Герцагавіны і Чарнагорыі паўсталі паўнезалежныя населеныя пункты пад сербскім кіраўніцтвам^[21]. У 910-х гадах Петар з Сербіі анексаваў усю Усходнюю Боснію, перамогшы мясцовага славянскага валадара Тышэміра з Босніі^[6], і, працягнуўшы ціск на Захумле, уступіў у канфлікт з Міхаілам з Захумля  (англ.).^[6] Харвацкі кароль Таміслаў вярнуў часткі Заходняй і Паўночнай Босніі^[21][6], змагаючыся з балгарамі на баснійскіх халмах (926 г.)  (англ.).^[6] У 949 годзе ў Харватыі пачалася грамадзянская вайна, якая прывяла да заваявання Босніі Чаславам, але пасля яго смерці ў 960-х гадах^[15][21] яна была адваявана Міхайлам Крэшымірам II з Харватыі  (харв.)^[15][21] або стала палітычна незалежнай.^[4][12] Балгарыя ненадоўга падпарадкавала Боснію на мяжы X ст., пасля чаго рушыў услед перыяд візантыйскага панавання^[12]. У XI стагоддзі Боснія ненадоўга была часткай дзяржавы Дукля  (англ.) (папярэдніца Чарнагорыі)^[12]. У 1019 годзе візантыйскі імператар Васілій II прымусіў сербскіх і харвацкіх кіраўнікоў прызнаць суверэнітэт Візантыі, хоць гэта не мела вялікага ўплыву на кіраванне Босніяй да канца XI стагоддзя, з кіраваннем на працягу пэўных перыядаў часу харватаў або сербаў на ўсходзе.^[21] Пазнейшая палітычная сувязь з Харватыяй будзе цягнуцца з «харвацкім тытулам бана з самых ранніх часоў».^[21]

Грунтуючыся на напаўміфалагічным «Летапісе папа Дукляніна  (харв.)» (XII ст.), на думку некаторых навукоўцаў, самым раннім вядомым кіраўніком Босніі быў Рацімір (Ratimir) у 838 годзе^[2][3] Паводле больш позніх «Аналаў Рагузіні» (Annales Ragusini; XIV-XVII стст.^[22]), пасля смерці бяздзетнага Сцяпана (Stiepan) ў 871 г. пачалася 17-гадовая вайна, якая скончылася заваяваннем Босніі харвацкім кіраўніком Бераславам (Bereslav), а ў 972 г. Баснійскі кіраўнік быў забіты, а землі заваяваны нейкім «Сіграм. Князем Албаніі» (Sigr. Ducha d'Albania), але іншы кіраўнік з роду Маравіі дэ Харваці (Moravia de Harvati) і роднасны папярэдняму баснійскаму кіраўніку, выгнаў Сігра і аб’яднанаў Боснію.^[3][23]

У раннім сярэднявеччы  (ням.), лічаць Файн-малодшы і Малькальм, самыя заходнія часткі сучаснай Босніі і Герцагавіны ўваходзілі ў склад Харвацкага княства, а самыя ўсходнія — у склад Княства Сербія  (англ.)^[24][25], хоць суровыя і звычайна цяжкадаступныя ўзвышаныя тэрыторыі краіны, хутчэй за ўсё, ніколі не траплялі пад прамы кантроль ніводнай з дзвюх суседніх славянскіх дзяржаў, а замест гэтага заўсёды мелі сваё асобнае палітычнае кіраванне. Гэта падмацоўваецца візантыйскім пісьменнікам Кінамам  (руск.), які пісаў:

... рака Дрына, якая выходзіць дзесьці ў верхніх краях, аддзяляе Боснію ад Сербіі. Боснія не кантралюецца сербскім уладаром, а народ у ёй мае свой лад жыцця і кіравання.[26] Арыгінальны тэкст (англ.)   ...the river Drina which has its source somewhere in the upper lands, separates Bosnia from Serbia, Bosnia, isn't subordinated to the Serb ruler, instead the people in it have a special way of life and governance.

Адносна этнічнай прыналежнасці жыхароў Босніі да 1180 г. Ноэль Малькальм  (англ.) робіць выснову, што «на гэта нельга адказаць па дзвюх прычынах»:

...па-першае, з-за недахопу сведчанняў, а па-другое, з-за таго, што ў самым пытанні не стае сэнсу. Мы можам сказаць, што большасць баснійскай тэрыторыі была, імаверна, акупавана харватамі (або прынамсі славянамі пад харвацкім уладарствам) у сёмым стагоддзі; але гэты племянны ярлык будзе мець за сабой крыху або аніякага сэнсу праз пяць стагоддзяў. Баснійцы былі агулам бліжэй да харватаў у іх рэлігійнай і палітычнай гісторыі; але спробы прымяніць сённяшняе бачанне харвацкай ідэнтычнасці (штосьці сканструяваныя за апошнія стагоддзі з рэлігіі, гісторыі і мовы) да кагосьці з гэтага перыяда была бы анахранізмам. І ўсё, што можна было б разважна сказаць аб этнічнай ідэнтычнасці баснійцаў: яны былі славянамі, якія жылі ў Босніі. [27][28] Арыгінальны тэкст (англ.)   ...first, because we lack evidence, and secondly, because the question lacks meaning. We can say that the majority of the Bosnian territory was probably occupied by Croats - or at least, by Slavs under Croat rule - in the seventh century; but that is a tribal label which has little or no meaning five centuries later. The Bosnians were generally closer to the Croats in their religious and political history; but to apply the modern notion of Croat identity (something constructed in recent centuries out of religion, history and language) to anyone in this period would be an anachronism. All that one can sensibly say about the ethnic identity of the Bosnians is this: they were the Slavs who lived in Bosnia.

У сярэдзіне XII стагоддзя паўстаў Баснійскі банат  (англ.) пад кіраўніцтвам свайго першага кіраўніка бана Борыча  (англ.). Пасля бана Куліна  (англ.) Боснія практычна была незалежнай дзяржавай, але гэта пастаянна аспрэчвалася венгерскімі каралямі, якія спрабавалі аднавіць сваё ўладарства.^[29]

Крыніцы

1. Vego 1982.
2. Vego 1982, pp. 18, 25 "Knez Ratimir bi bio prvi poznati knez na području Bosne kao samostalne oblasti."
3. Hadžijahić 2004.
4. Mrgić-Radojčić, Jelena (2002). Donji Kraji: Krajina srednjovekovne Bosne(сербахарв.). Filozofski fakultet. p. 32. ISBN 978-86-80269-59-7. Праверана 26 November 2019.
5. Vego 1982 lGranice najstarije oblasti Bosne
6. Fine 1991.
7. Kaimakamova & Salamon 2007
8. Imamović, Mustafa (1996). Historija Bošnjaka(басн.). Preporod. p. 25. ISBN 978-9958-815-00-3.
9. The Charter of Kulin is the best legally Bosnia and Herzegovina state document(нявызн.). Institute For Research of Genocide Canada (IGC) (28 снежня 2019).
10. Šta je Povelja Kulina bana bez domovine (басн.). Al Jazeera Balkans (2 студзеня 2018).
11. "Pogledi o povijesti Bosne i crkvi bosanskoj"(харв.). July 2000. Праверана 15 February 2013.
12. Bulić 2013.
13. Moravcsik 1967.
14. Novaković, Relja. Gde se nalazila Srbija od VII do XII veka: Zaključak i rezime monografije (нявызн.) (2010).
15. Dvornik 1962.
16. Jeličić-Radonić, Jasna (1994). "The Salonitan cultural circle of Justinian's time". Prilozi Povijesti Umjetnosti U Dalmaciji. 34 (1): 21–36. Праверана 25 January 2023.
17. Škegro, Ante (2005). "The Bestoen bishopric in the light of prior research". Arheološki Vestnik. 56: 369–389. Праверана 25 January 2023.
18. Škegro, Ante (2009). "The Acts of Salonitan metropolitan councils held in 530 and 533 - an analysis". Archaeologia Adriatica. 3 (1): 191–204. Праверана 25 January 2023.
19. Šanjek, Franjo (1992). "Kršćanstvo Bosne i Hercegovine, str. 119-152". Croatica Christiana Periodica. 16 (30): 121–123. Праверана 25 January 2023.
20. Živković 2010b.
21. Malcolm 1994.
22. Mihaljevic, Nikica (2016). Annales Ragusini. BRILL.
23. Andretić, Nikša Ranjina (1883). Scriptores: Annales ragusini anonymi item Nicolai de Ragnina. Volumen I. Academia scientiarum et artium Slavorum meridionalium. pp. 20, 22. 871. In Bosna si fece gran garbugli, perchè Re Stiepan morite senza herede, et non haveva chi sucedere Bosna; et tutta andò a signori, conti, baroni, per modo che tal guerra durò anni 17, e poi uno barone de Harvatia, Bereslavo vense, et oprimava tutta Bosna bascia ... 972. In Bosna vense de lochi d'Albania un Sigr. Ducha con gran hoste, e con lui furono Ragusei; et prese tutto paese de Bosna, et stette anni cinque in regname pacifico, poi morite. Et si faceva altro Re della linea de Moravia de Harvati; et sottomise tutto regno de Bosna sotto suo regname, per modo che con Ragusei non se voleva bene, per cagion perchè fu parente con quel Re, qual fu debelato per Signore venuto di Albania, (e) qual fu stato amazato per cagion de Ragusei. Perchè Ragusei son stati in ajuto con lui, per tale cagion voleva mal alli Ragusei. Quel che in ogni locho poteva, pigliava a sacco, et Ragusei sono stati assai danificati per detto regname de Bosna.
24. Fine 1991, p. 53.
25. Malcolm 1994, p. 8.
26. Imamović, Mustafa (1996). Historija Bošnjaka(басн.). Preporod. p. 31. ISBN 9958-815-00-1.
27. Malcolm 1994, p. 11.
28. Kaimakamova & Salamon 2007, p. 244
29. Fine, John V. A.; Fine, John Van Antwerp (1994). The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest(англ.). University of Michigan Press. ISBN 978-0-472-08260-5.

Літаратура

• Bataković, Dušan T. (1996). The Serbs of Bosnia & Herzegovina: History and Politics(англ.). Paris: Dialogue. ISBN 9782911527104.
• Imamović, Mustafa (1996). Historija Bošnjaka(басн.). Preporod. ISBN 978-9958-815-00-3.
• Bulić, Dejan (2013). "The Fortifications of the Late Antiquity and the Early Byzantine Period on the Later Territory of the South-Slavic Principalities, and their re-occupation". The World of the Slavs: Studies of the East, West and South Slavs: Civitas, Oppidas, Villas and Archeological Evidence (7th to 11th Centuries AD)(англ.). Belgrade: The Institute for History. pp. 137–234. ISBN 9788677431044.
• Ćirković, Sima (2004). The Serbs(англ.). Malden: Blackwell Publishing. ISBN 9781405142915.
• Francis Dvornik; Romilly Jenkins; Bernard Lewis; Gyula Moravcsik; Dimitri Obolensky; Steven Runciman (1962). Jenkins, Romilly (рэд.). De Administrando Imperio: Volume II Commentary(англ.). London: The Athlone Press, University of London. ISBN 9780884020219.
• Filipović, Milenko S. (2002). Visočka nahija(серб.). Mak.
• Curta, Florin (2006). Southeastern Europe in the Middle Ages, 500–1250. Cambridge: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-81539-0.
• Fine, John V. A. Jr. (1991) [1983]. The Early Medieval Balkans: A Critical Survey from the Sixth to the Late Twelfth Century. Ann Arbor: University of Michigan Press. ISBN 0-472-08149-7.
• Hadžijahić, Muhamed (2004). Povijest Bosne u IX i X stoljeću (from the original University of Michigan ed.). Sarajevo: Preporod. ISBN 9789958820274.
• Kaimakamova, Miliana; Salamon, Maciej (2007). Byzantium, new peoples, new powers: the Byzantino-Slav contact zone, from the ninth to the fifteenth century. Towarzystwo Wydawnicze "Historia Iagellonica". ISBN 978-83-88737-83-1.
• Malcolm, Noel (1994). Bosnia: A Short History. Washington Square, New York: New York University Press. ISBN 0-8147-5520-8.
• Moravcsik, Gyula, рэд. (1967) [1949]. Constantine Porphyrogenitus: De Administrando Imperio (2nd revised ed.). Washington D.C.: Dumbarton Oaks Center for Byzantine Studies. ISBN 9780884020219.
• Mrgić-Radojčić, Jelena (2004). "Rethinking the Territorial Development of the Medieval Bosnian State". Историјски часопис. 51: 43–64.
• Vego, Marko (1982). Postanak srednjovjekovne bosanske države. Sarajevo: Svjetlost.
• Živković, Tibor (2008). Forging unity: The South Slavs between East and West 550-1150. Belgrade: The Institute of History. ISBN 9788675585732.
• Živković, Tibor (2010a). "On the Beginnings of Bosnia in the Middle Ages". Spomenica akademika Marka Šunjića (1927-1998). Sarajevo: Filozofski fakultet. pp. 161–180.
• Živković, Tibor (2010b). "O počecima Bosne u ranom srednjem vijeku". Godišnjak Centra za balkanološka ispitivanja (39): 149–161.