Аҫылғужа

Ауыл
Асылгужино башҡ. Аҫылғужа
Ил	РәсәйРәсәй
Федерация субъекты	Башҡортостан
Муниципаль район	Ҡыйғы
Ауыл биләмәһе	Арыҫлан ауыл Советы
Координаталар	55°18′45″ с. ш. 59°04′59″ в. д.^HGЯO
Халҡы	↘223[1] кеше (2010)
Сәғәт бүлкәте	UTC+6
Почта индексы	452507
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	02, 102
ОКАТО коды	80 236 810 003
ОКТМО коды	80 636 410 111
Асылгужино

Аҫылғужа (рус. Асылгужино) — Башҡортостандың Ҡыйғы районындағы ауыл. Арыҫлан ауыл Советы составына инә. 2010 йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 223 кеше^[2]. Почта индексы — 452507, ОКАТО коды — 80236810003.

Географик урыны

• Район үҙәгенә тиклем (Үрге Ҡыйғы): 38 км
• Ауыл советы үҙәгенә тиклем (Арыҫлан): 8 км
• Яҡындағы тимер юл станцияһы (Һилейә): 43 км

Аҫылғужа ауылы Әй буйында, район үҙәге Үрге Ҡыйғы ауылынан көньяҡ-көнсығышҡа табан 38 километр һәм Һилейә тимер юл станцияһынан (Силәбе өлкәһе) төньяҡ-көнсығышҡа табан 43 километр алыҫлыҡта урынлашҡан^[3].

Тарихы

Аҫылғужа ауылына 1854 йылда Троицк өйәҙе Әйле улусы башҡорттары үҙҙәренең аҫаба ерҙәрендә нигеҙ һалған. Күсенеүҙән алда улар Силәбе өйәҙенең шул уҡ исемле ауылында казактарҙан ҡуртымға алынған ерҙәрҙә йәшәй (1846 йылда Башҡорт-мишәр ғәскәре командующийынан күсенеүгә рөхсәт алына). Тәүге төпләнеүсе кеше Аҫылғужа исеме менән аталған. Уның улдары Әбдесәләм, Кинйәғол (1750—1825) Аҫылғужиндар рәсми мәғлүмәттәрҙә телгә алына. Ҡолоштоң улы — урядник Аҙнағол Ҡолошов. 1850 йылда уға 70 йәш тулған, уның улы Йомағол. XIX быуат уртаһында уның ғаиләһендә ейәндәре һәм бүләләре: Мәхмүтдин улы Бәхтейәр (1816—1839), Хиразмандың улы Йомасолтан (1819 йылғы), Ғүмәр (1831 йылғы) бүләләре Абдулхәсәновтар йәшәгән^[4]..

Биләмә берәмектәренә инеүе

Теркәү йылы	Улус, ауыл советы	Өйәҙ, кантон, район	Губерна, Республика	Дәүләт
1757	Дыуан улусы	Троицк өйәҙе	Ырымбур губернаһы	Рәсәй Империяһы
1816	7-се йорт	4-се Загорный Башҡорт кантоны	Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1834	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Троицк өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1847	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1859	-се йорт	-се Башҡорт кантоны	Өфө өйәҙе Ырымбур губернаһы	Рәсәй империяһы
1895	Иҫке Балаҡатай улусы	Златоуст өйәҙе	Өфө губернаһы	Рәсәй империяһы
1920	биләмәһе	Үрге Ҡыйғы өйәҙе	Автономлы Башҡорт ССР-ы (Бәләкәй Башҡортостан)	РСФСР
1926	Дыуан улусы	Мәсәғүт кантоны	Автономлы Башҡорт ССР-ы	СССР
1935	Арыҫлан ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1941	Арыҫлан ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡорт АССР-ы	СССР
1990	Арыҫлан ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы
2008	Арыҫлан ауыл Советы	Ҡыйғы районы	Башҡортостан Республикаһы	Рәсәй Федерацияһы

Ауылдың XIX быуаттың икенсе яртыһындағы үҫеше

1865 йылда Аҫылғужа ауылында 49 йортта 259 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. 1906 йылда мәсет, бакалея кибете теркәлгән.

Аҫылғужа XIX быуаттың беренсе яртыһында Троицк өйәҙендә урынлашҡан 4-се Загорный кантонының 7-се йорто составында була. Ауыл казак ерендә урынлашҡанлыҡтан, халҡы «ауыл кешеләре»нә («сельский обыватель»), йәғни крәҫтиәнгә әйләнә, уларҙың хоҡуҡтары урыҫ крәҫтиәндәренекенә тиң була.

Петрушкин, Ҡаҙбай һәм Аҫылғужа ауылдары Ырымбур казактарының Кульмина станицаһы ерендә урынлашҡан була. «1854 йылда Кульмина станицаһының ырымбур казак ғәскәренә инергә теләк белдермәгәнлектән, VIII йәниҫәп мәғлүмәттәре буйынса 92 кеше Троицк өйәҙе Әйле улусындағы аҫаба еренә күсеп төпләнгән һәм унда яңы Аҫылғужа ауылына нигеҙ һалған, 5-се кантонда (Силәбе өйәҙе) йәшәһәк тә, 4-се башҡорт кантонында иҫәпкә алынғанбыҙ». Тимәк, Силәбе өйәҙенең шул уҡ исемле ауылынан казак ерҙәрен ҡуртымға алған башҡорттар күсеп килеп, ошондай уҡ исемле аҫаба ауылға нигеҙ һалған. Ҡолбаҡ ауылы башҡорттары уларҙың аҫабалығын таный. Шулай итеп, Силәбе өйәҙендә төп халыҡ юҡҡа сыҡҡан, ә яңы ауыл Троицк өйәҙендә барлыҡҡа килгән.

Әйтергә кәрәк, Аҫылғужа, Ҡаҙбай, Петрушкин башҡорттарын казак ерҙәренән Әйле улусындағы үҙ аҫаба ерҙәренә күсенеүен 1846 йылдың 31 ғинуарында уҡ Башҡорт-мишәр ғәскәре командующийы хәл иткән.

1842 йылда 263 кешегә 225 сирек яҙғы иген сәселгән. 40 йортта 400 ат, 150 баш эш малы, 487 һарыҡ, 16 кәзә аҫыралған. Был мәғлүмәт иҫке ауыл халҡына ҡағылған.

1859 йылда Аҫылғужа ауылы 32 йорттан торған, унда 119 ир-егет һәм 109 ҡатын-ҡыҙ иҫәпкә алынған.

1865 йылда 49 йортта 259 кеше йәшәгән. Малсылыҡ, игенселек, умартасылыҡ менән шөғөлләнгәндәр.

1897 йылда донъя күргән мәғлүмәт йыйынтығында түбәндәге яҙма бар:

«Асылғужа ауылы Златоустан — 60 саҡрым, Ҡуҫа заводынан 30 саҡрым алыҫлыҡта урынлашҡан. Торама бер нисә ҡалҡыулыҡ барлыҡҡа килтергән соҡорҙа, биләмәһенең көнбайышына ултырған. Ауыл эргәһендә Әй йылғаһы аға. Халҡы — аҫаба башҡорттар. Ауыл 66 йорттан тора. Рәүиздә иҫәпкә алынған 119 йән ер менән файҙалана. Баҫыуҙар ҡалҡыу урындарҙа, Әй һәм Алайылға йылғалары буйындағы үҙәндәрҙә урынлашҡан. Ере ҡомло балсыҡлы ҡатыш ҡара тупраҡ. Ер яңы һай һөрөлгән. Сәсеү әйләнеше системаһыҙ. Ашламалар ҡулланылмай. Иң яҡшы арыш уңышы — сәселгән 7,5 боттан 909 бот, һоло — 15 боттан 115 бот һәм бойҙай — 12 бот сәскәндә, бер дисәтинәнән 105 бот уңыш. 1892 йылда 1200 дисәтинәлә үлән һәм игенде ҡара сиңерткә әрәм иткән. Ауыл яны көтөүлеге Әй йылғаһы үҙәнендә урынлашҡан (30,5 дисәтинә). Әй йылғаһында һыулау уңайлы. Мал яҙҙан июнгә тиклем пар баҫыуы һәм сабынлыҡ буйлап, көҙгөһөн, августан башлап, ҡамылда йөрөй. Һәр баш малға айына 10-шар тингә көтөүсе яллана. Ауылда 2 йортта мал тотмайҙар. Сабынлыҡтар 2 участкала. Уңыш һәйбәт, дисәтинәнән 180—190 бот. Урман да 2 участкала. Халыҡ үҙ ихтыяжына һәм һатыуға йыл һайын 29-30 дисәтинә майҙанда ағас киҫә. Халыҡҡа ағас бура менән һатыла, һәр бура өсөн 10-15-әр һум, бер бүрәнә — 15-20 тин (оҙонлоғо 9 аршин, диаметры — 4 ҡарыш) менән һата. Йорт хужаларының дүрттән өс өлөшө үҙ һөрөнтө ерҙәрен (85 дисәтинә) дисәтинәһенә 60—70 тин менән, сабынлыҡтарын (60 дисәтинә) — 45-әр тин менән ҡуртымға бирә. Яҙын һәм ҡышын 25 кеше аҡса эшләргә сығып китә, утын әҙерләй. Ауылда бакалея кибете бар. Халҡы көҙөн Ҡуҫа заводында иген һата; ҡышын бесәнде Златоуст ҡалаһына (60 саҡрым) алып барып һата» ^[5].

Ауылдың XX быуаттағы һәм бөгөнгө үҫеше

1906 йылда мәсет, бакалея кибете теркәлгән. 1920 йылда ауылда 62 йортта 157 ир-ат һәм 203 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән.

Әлеге көндә Аҫылғужа ауылында фельдшер-акушерлыҡ пункты, клуб, китапхана бар^[6].

Халыҡ һаны

Аҫылғужа ауылында башҡорттар йәшәй (2002).

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)
1906 йыл	353
1920 йыл 26 август	360
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар	376
1959 йыл 15 ғинуар	420
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар	238
2002 йыл 9 октябрь	227
2010 йыл 14 октябрь	223	112	111	50,2	49,8

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле кешеләре

Хәтер

Урамдары

• Таулы урамы (рус.  Нагорная (улица)
• Үҙәк урамы (рус.  Центральная (улица)
• Яр буйы урамы (рус.  Набережная (улица)^[7]

Тирә-яҡ мөхит

Ер-һыу атамалары

Тауҙар:

Урмандар:

Йылғалар:

• Әй

Шишмәләр:

Ялан-бесәнлектәр:

Таусыҡтар, түбәләр:

Башҡа урын-ер атамалары:

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Дыуан

Әҙәбиәт

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с.— ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)
• Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. Уфа: Китап, 2009. — 744 с. ISBN 978-5-295-04683-4 (рус.)

Һылтанмалар

• Аҫылғужа // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
• Карта д. Асылгужино. Улицы
• Совет муниципальных образований Республики Башкортостан.

Иҫкәрмәләр

1. Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан  (билдәһеҙ). Дата обращения: 20 август 2014. Архивировано 20 август 2014 года.
2. Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
3. Аҫылғужа // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
4. Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
5. Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4.
6. Аҫылғужа // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
7. Карта д. Асылгужино. Улицы