Azərbaycan dilinin statusu

Azərbaycan dili Azərbaycan Respublikasının və Rusiyanın Dağıstan Respublikasının dövlət dilidir, həmçinin sovet dövründən bəri Gürcüstanda azərbaycanlıların təhsil dili olaraq istifadə edilir.^[1] Siyahıda dövlətlər və etnik qruplar ayrı şəkildə verilmişdir.

Dövlətlərdə

Tarixi

№	Ölkə	Sülalə	Azərbaycan dilinin statusu	Xəritə
1	Şəki hakimliyi (ən geci 1384–1551)	Orlat sülaləsi (1384-1424)	Dövləti idarə edən ilk sülalə olan Orlatlar azərbaycanlılaşmış türkdilli monqol sülaləsi idi.[2][3][4]
2	Səfəvilər imperiyası (1501-1736)	Səfəvilər sülaləsi	Hakimiyyətin, sarayın, qızılbaş hərbi təşkilatının və dini liderlərin dili, dövləti idarə edən sülalənin ana dili[5]
3	Əfşar imperiyası (1736-1796)	Əfşar boyu	Nadir şahın doğma dili, hərbi hakimiyyətin dili[6][7][8]
4	Qacar dövləti (1796–1925)	Qacarlar sülaləsi	vəliəhd və hökmdar saraylarının (Təbriz və Tehran) və Azərbaycan tayfalarından təşkil edilmiş ordunun dili,[9][10][11][12][13] qismən diplomatiyada istifadə edilən dil[14]
5	Azərbaycan xanlıqları və sultanlıqları	müxtəlif sülalələr	Qarabağ xanlığı: dövlətin qurucusu olan türkdilli müsəlmanların dili.[15] Quba xanlığı: dövlət sənədlərinin, rəsmi yazışmaların dili[16]
6	Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920)	respublika	Dövlət dili[17]
7	Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası (1920-1991)	respublika	Dövlət dili

Müasir

№	Ölkə	Azərbaycan dilinin statusu	Xəritə
1	Azərbaycan Respublikası (1991-ci ildən)	Dövlət dili
2	Dağıstan (1991-ci ildən)	Dövlət dillərindən biri
3	İran İslam Respublikası (1979-cu ildən)	Konstitusiyaya görə mətbuatda və məktəblərdə milli ədəbiyyatın öyrədilməsində istifadə edilə bilər[18].
4	Gürcüstan (1991-ci ildən)	120 Gürcüstan məktəbində təhsil dili (2015-ci ilin məlumatı) [19]

Etnik qruplarda

Azərbaycan ərazisində

№	Etnik qrup	Birinci dil	İkinci dil	Digər
1	Azərbaycan kürdləri	Kürdüstan qəzasında 37200 kürddən yalnız 3100-ü öz ana dilini kürd dili olaraq qeyd etmişdir.[20]	Azərbaycan kürdləri yaxın ailə çevrələrində belə azərbaycan dilində danışırdılar. 1886-cı ildə Ərəş qəzası kürdlərinin evlərində azərbaycan dilində danışdığı qeyd edilmişdir.[20]
2	Azərbaycan ləzgiləri	6179 nəfər (1959)[21] 14426 nəfər (1979)[22]	Azərbaycan ləzgilərinin 47,5 %-i (1989)[23]	Ləzgi şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər.[24] 1940-cı ildən Azərbaycan dili məktəblərdə ləzgi dilini əvəz etmişdir.[25]
3	Azərbaycan rusları		Azərbaycan ruslarının 15,7 %-i (1989)[23]
4	Rutullar			Rutul şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər.[24] Rutullar 1955-ci ilə qədər məktəbdə azərbaycan dilində dərs keçirdilər.[26] 1960-cı illərdə rutullar rutul dilini bilməyənlərlə (ləzgilər, saxurlar və s.) azərbaycan dilində danışırdılar.[27]
5	Saxurlar	Qax və Zaqatala kəndlərinin bir hissəsində saxurlar azərbaycan dilində danışır.[28]	Azərbaycan dili bütün Azərbaycan saxurları üçün ikinci dildir.[29]	1938-1952-ci illərdə Azərbaycan dili təhsil dili kimi istifadə olunmuşdur.[30]
6	Şahdağ xalqları		XVIII əsrdə Şahdağ xalqları öz dilləri ilə birlikdə azərbaycan dilini danışırdılar.[31] 1886-cı ildə haputluların bəzi kəndlərində azərbaycan dili evdə danışılan dil olaraq təsvir edilirdi.[32]
7	Tabasaranlılar	1876-cı ildə xalqın bir hissəsi artıq tabasaran dilindən azərbaycan dilinə keçmişdir.[33]	XVIII əsrin sonu, XIX əsrin əvvəllərində tabasaranlılar ikinci dil kimi Azərbaycan dilində danışırdılar.[34]	Tabasaran şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər. Tabasaran aşıqları Azərbaycan dastanlarını həm azərbaycan, həm də tabasaran dilində ifa edirdilər.[24]
8	Azərbaycan talışları		Azərbaycan talışlarının böyük hissəsi Azərbaycan dilini bilir.[35]	Təhsil dili[36] və dini mərasimlərin dili[37]
9	Azərbaycan tatları	Azərbaycanda tat dili getdikçə yoxa çıxır və Azərbaycan dili ilə əvəzlənir.[38] Abşeron tatları Azərbaycan dilində danışır.[39]	Həm müsəlman, həm xristian tatlar azərbaycan dilini bilirdilər. 1912-ci ildə erməni rahibin tatdilli ermənilər üçün moizəni azərbaycan dilində oxuduğu ilə bağlı məlumat vardır.[40][41]
10	Udinlər		XIX əsrin ortalarında udinlərin ünsiyyətində Azərbaycan dili əsas dil idi.[42]	Udinlər yarı-xristian, yarı-paqan bayramlarında (məsələn, Vardavar) azərbaycan dilində mahnılar oxuyurlar.[43]
11	Azərbaycan qaraçıları	Patkanov Cənubi Qafqazda boşalardan başqa bütün qaraçıların Azərbaycan dilində danışdığını qeyd etmişdir.[44] İndiki dövrdə Azərbaycan qaraçıları öz dillərini demək olar tamamilə unutmuşdur.[45]

Azərbaycandan kənarda

№	Etnik qrup	İkinci dil	Digər
1	Ağullar		Ağul şairləri artıq XVII əsrdə azərbaycan dilindən ədəbiyyatda istifadə edirdilər.[24]
2	Dargilər	Dağıstanda darginlərin yaşadığı Kirki və Varsit kəndlərinin sakinləri azərbaycan dilini ikinci dil olaraq danışırdılar. Dargilər uşaqları azərbaycan dilini öyrənsin deyə onları 3-4 aylığa azərbaycanlı ailələrə verirdilər.[46][47]
3	Tuşlar	Tuşlar uşaqlıqdan övladlarına Azərbaycan dilini öyrədir, onları qonaqpərəstlik münasibətlərində olduqları azərbaycanlı ailələrə verirdilər. Hər tuşeti ailəsində azərbaycan dilini bilən ən azı bir nəfər olurdu.[48]

İstinadlar

1. Second Opinion on Georgia Arxivləşdirilib 2016-12-20 at the Wayback Machine. Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities. Adopted on 17 June 2015.
2. Шеки (историч. область в Азербайджане) — статья из Большой советской энциклопедии.
   Orijinal mətn (rus.)

   Как независимое государственное образование упоминалось с конца 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монгольского племени орлатов).
3. Советская историческая энциклопедия, статья: Под ред. Е. М. Жукова. Шеки // Советская историческая энциклопедия. — М.: Советская энциклопедия. — 1973—1982
   Orijinal mətn (rus.)

   В послемонг. время Ш. как независимое государственное образование упоминается с кон. 14 в. Владетелем Ш. был Сиди Ахмед Орлат (из тюркизированного монг. племени орлатов).
4. Петрушевский И. П. Государства Азербайджана в XV веке. Шеки в XV веке // Сборник статей по истории Азербайджана. — Издательство Академии наук Азербайджанской ССР, 1949. — С. 184.
   Orijinal mətn (rus.)

   Шеки, как было сказано, в конце XIV в. составляла отдельное независимое владение. Тогдашний владетель его Сиди Ахмед Орлат, по-видимому происходил из азербайджанизированного монгольского племени орлатов. Когда утвердились здесь эти владетели, — неизвестно…
5. Mazzaoui, Michel B; Canfield, Robert (2002). "Islamic Culture and Literature in Iran and Central Asia in the early modern period". Turko-Persia in Historical Perspective. Cambridge University Press. pp. 86–7. ISBN 978-0-521-52291-5.
   Orijinal mətn (ing.)

   Safavid power with its distinctive Persian-Shi'i culture, however, remained a middle ground between its two mighty Turkish neighbors. The Safavid state, which lasted at least until 1722, was essentially a "Turkish" dynasty, with Azeri Turkish (Azerbaijan being the family's home base) as the language of the rulers and the court as well as the Qizilbash military establishment. Shah Ismail wrote poetry in Turkish. The administration nevertheless was Persian, and the Persian language was the vehicle of diplomatic correspondence (insha'), of belles-lettres (adab), and of history (tarikh)
6. Reviewed Work(s): Nadir Shah by L. Lockhart, Review by: V. Minorsky, Source: Bulletin of the School of Oriental Studies, University of London, Vol. 9, No. 4, p 1122.
   Orijinal mətn (ing.)

   Nadir’s native language could not be “ Turki or Eastern Turkish ”. As an Afshar he surely spoke a southern Turcoman dialect, similar to that of all the Afshars scattered throughout Persia, i.e. in usual parlance, “the Turkish of Azarbayjan.” The Afshars were certainly an Oghuz, and not a Mongol tribe.
7. Н.К. Корганян, А.П. Папазян. Абраам Кретаци, Повествование. — С. 290.
8. Axworthy, Michael . The Sword of Persia. — I.B. Tauris, 2006. — С. 5, 45, 70, 80, 157, 279. — ISBN 1-84511-982-7.
9. Law, Henry D.G. (1984) "Modern Persian Prose (1920s-1940s)" Ricks, Thomas M. Critical perspectives on modern Persian literature Washington, D.C.: Three Continents Press s. 132 ISBN 0-914478-95-8, 9780914478959 "cited in Babak, Vladimir; Vaisman, Demian; Wasserman, Aryeh. "Political Organization in Central Asia and Azerbaijan":
   Orijinal mətn (ing.)

   During most of the Qajar rule, Turkish was the principal language spoken at the court, while Persian was the predominantly literary language.
10. Ch. E. Davies, "Qajar rule in Fars prior to 1849" "On the next day it became known at Shiraz that Muhammad Shāh’s army consisted of Āzarbaijanī Turks who did not know Persian and had a European general."
11. Denis Wright. The English Amongst the Persians: Imperial Lives in Nineteenth-Century Iran
12. Б. П. Балаян, "К вопросу об общности этногенеза шахсевен и кашкайцев"
13. Ardabil Becomes a Province: Center-Periphery Relations in Iran, H. E. Chehabi, International Journal of Middle East Studies, Vol. 29, No. 2 (May, 1997), 235
    Orijinal mətn (ing.)

    Azeri Turkish was widely spoken at the two courts in addition to Persian, and Mozaffareddin Shah (r.1896-1907) spoke Persian with an Azeri Turkish accent....
14. Prof. Dr. Namiq Musalı. Kaçarlar döneminde türk kimliği ve türkçenin konumu meseleleri üzerine (тур.) // Amasya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. — 2018. — C. 2. — S. 131–171. — ISSN 2602–2567.
15. Bertsch, Gary Kenneth. Crossroads and Conflict: Security and Foreign Policy in the Caucasus and Central Asia (англ.). — Routledge, 2000. — P. 297: "Shusha became the capital of an independent "Azeri" khanate in 1752 (Azeri in the sense of Muslims who spoke a version of the Turkic language we call Azeri today).". — ISBN 0415922739.
16. Сумбатзаде А. С. Азербайджанцы, этногенез и формирование народа. — "Элм", 1990. — 304 с. — ISBN 5-8066-0177-3.
17. Anar Isgenderli (foreword by Justin McCarthy (англ.)рус.). Realities of Azerbaijan 1917-1920. — USA: Xlibris Corporation, 2011. — С. 194. — ISBN 1-4568-7953-7.
18. Конституции государств Азии: в 3 т. — Институт законодательства и сравнительного правоведения при Правительстве РФ: Норма, 2010. — Т. 1: Западная Азия. — С. 244. — ISBN 978-5-91768-124-5, ISBN 978-5-91768-125-2.
19. Second Opinion on Georgia Arxiv surəti 20 dekabr 2016 tarixindən Wayback Machine saytında Arxivləşdirilib 2016-12-20 at the Wayback Machine. Advisory Committee on the Framework Convention for the Protection of National Minorities. Adopted on 17 June 2015.
20. Волкова Н. Г. Этнические процессы в Закавказье в XIX-XX вв. // Кавказский этнографический сборник. — М.: Изд-во АН СССР, 1969. — Т. 4. — С. 45.
21. Итоги Всесоюзной переписи населения 1959 года. Азербайджанская ССР. — М.: Госстатиздат, 1963. — С. 134—135.
22. Martin Haspelmath. A Grammar of Lezgian. — Berlin, New York: Mouton de Gruyter, 1993. — С. 17.
23. Расим МУСАБЕКОВ. "Становление независимого азербайджанского государства и этнические меньшинства". sakharov-center.ru. 2012-03-02 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-10-26.
24. Гасанов М. Р. Очерки истории Табасарана. — Махачкала: Дагучпедгиз, 1994.
25. Ихилов, М. М. Народности лезгинской группы: этнографическое исследование прошлого и настоящего лезгин, табасаранцев, рутулов, цахуров, агулов. — Махачкала: ДФ АН СССР, ИИЯЛ им. Г. Цадасы, 1967. — 370 с.
26. Ихилов М. М. Материалы по этнографии рутулов и цахур // Краткие сообщения Института этнографии АН СССР. — М., 1960. — Вып. XXXIII. — С. 30.
27. Сергеева Г. А. Межэтнические связи народов Дагестана во второй половине XIX-XX вв. (этноязыковые аспекты) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 128.
28. Г.Х.Ибрагимов, Ю.М. Нурмамедов. Цахурско-русский словарь. — М.: Изд-во Российской Академии Наук. Дагестанский научный Центр. Институт языка, литературы и искусства им. Г. Цадасы, 2011. — С. 499—501. — ISBN 9785944341006.
29. Народы мира : энциклопедия. — Olma Media Group, 2007. — С. 566. — ISBN 537301057X, 9785373010573.
30. Г. Х. Ибрагимов. Цахурский язык. — М.: "Наука", 1990. — С. 3—4. — 239 с. — ISBN 5-02-010989-4.
31. Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая. Труды Института этнографии им. Н.Н. Миклухо-Маклая: Новая серия. — Изд-во Академии наук СССР, 1962. — Т. Том 79, часть 1. — С. 33.
32. Институт этнографии имени Н.Н. Миклухо-Маклая. Кавказский этнографический сборник. — Наука, 1969. — Т. 4. — С. 47.
33. N. Dzhidalaev. Trends of Functional Language Development in Pre-Revolution Dagestan. Makhachkala: RAS DSC, 2004.
34. Волкова Н. Г. Вопросы двуязычия на Северном Кавказе // Советская этнография. — 1967. — № 1. — С. 33.
35. "Azerbaijani, North". 2016-06-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2016-06-17.
36. Шнирельман В.А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье. — ИКЦ «Академкнига», 2003. — С. 108. — 591 с. — ISBN 5-94628-118-6.
37. А. Б. Оришев, А. А. Мамедов. «Этногенез и этническое сознание талышей».
38. Salminen T. Europe and North Asia // Encyclopedia of the world’s endangered languages. Edited by Christopher Moseley. London & New York: Routledge, 2007. P. 211—280 Arxivləşdirilib 2017-11-24 at the Wayback Machine; [Clifton J. M. Do the Talysh and Tat Languages Have a Future in Azerbaijan?]
39. АКАДЕМИЯ НАУК СССР ИНСТИТУТ ЭТНОГРАФИИ им. Н. Н. МИКЛУХО-МАКЛАЯ. КАВКАЗСКИЙ ЭТНОГРАФИЧЕСКИЙ СБОРНИК IV. — НАУКА МОСКВА.
40. Балаев А. Г. Таты Азербайджана: особенности этнического развития и современного положения // Этнос и его подразделения. Ч. 1: Этнические и этнографические группы. — М., 1992. — С. 41.
41. Миллер Б. В. Таты, их расселение и говоры (материалы и вопросы). — Баку: Издание общества обследования и изучения Азербайджана, 1929.
42. Кубатов А. Б. Об азербайджанском лексическом влиянии на шахдагские языки // Советская тюркология. — Баку, 1986. — № 2. — С. 18.
43. «Народы Кавказа». — 1962. — Т. II.
44. Патка́нов, Керопэ́ Петро́вич. Цыганы. Несколько слов о наречиях закавказских цыган: боша и карачи [Çıqanlar. Zaqafqaziya çıqanlarının dialektləri haqqında bir neçə kəlmə: Boşa və qaraçı] (rus). Санкт-Петербург: Императорская академия наук. 1887. səh. 73. ISBN 978-5-4460-6795-4.
45. Kılınçer, Zafer Kemal oğlu. AZƏRBAYCAN QARAÇILARI VƏ TÜRKİYƏ ROMANLARI MUSİQİSİNİN TƏDQİQİ (AZƏRBAYCAN AĞDAŞ-YEVLAX VƏ TÜRKİYƏNİN ÇUKUROVA BÖLGƏLƏRİNİN NÜMUNƏSİNDƏ (PDF) (az.). Bakı: Üzeyir Hacıbəyli adına Bakı Musiqi Akademiyası. 2022. səh. 4. 2022-08-17 tarixində arxivləşdirilib (PDF). İstifadə tarixi: 2023-01-30.
46. Pieter Muysken. Studies in language companion series. From linguistic areas to areal linguistics. — John Benjamins Publishing Company, 2008. — Т. 90. — С. 74. — ISBN 90-272-3100-1, ISBN 978-90-272-3100-0.
47. Сергеева Г. А. Отчёт о работе Дагестанского отряда Института этнографии АН СССР в 1978 г. // Полевые исследования Института этнологии и антропологии 2004. — М.: Наука, 2006. — С. 251.
48. Волкова Н. Г. Этнокультурный контакты народов Горного Кавказа в общественном быту (XIX — начало XX в.) // Кавказский этнографический сборник. — Изд-во Академии наук СССР, 1989. — Т. 9. — С. 169.