Çöl qala məhəlləsi — Şuşanın XVIII əsrdə salınmış aşağı məhəllələrindən 17-cidir. Şuşa qalasının aşağı məhəlləri mövqeyinə, iqliminə görə, yuxarı məhəllələrindən fərqli idi. Qala divarlarına ən yaxın ərazidə Xurşidbanu Natəvanın sarayı, Əsəd bəy Cavanşirin saray kompleksi, Xan Şuşinskinin evi, Üzeyir bəy Hacıbəylinin ata mülkü yerləşib. Çöl qala, Qarabağın ən ünlü soylarından olan Zöhrabbəyovların evi, Qaraböyük xanın sarayı, ictimai xadim Əhməd bəy Ağaoğlunun atasının mülkü yerləşən Qurdlar və Saatlı məhəllələrindən bir çox tanınmış şəxsiyyətlər çıxıb. Qarabağ xanlığının baş vəziri, şair Molla Pənah Vaqif Saatlı məhəlləsində yaşamış, mədrəsədə dərs demişdi.[1][2]
Qalanı orta hissədən daşla döşənmiş uzun yol iki hissəyə bölür. Qarabağ xanlarının da saray memarlıq abidəsi də həmin yolun Çölqala məhəlləsinə doğru uzanan ərazisində yerləşir. Şuşanın işğalı gününə kimi bu nəhəng bina yaşayış binası idi. Binanın böyük darvazası vardı. Küçəyə açılan kiçik qapı yaraşıqlığı ilə diqqəti cəlb edir.[3] Sözün əsl mənasında həmin qapı xan sarayına xüsusi gözəllik verir. Saray memarlıq abidəsi geniş ərazini əhatə edir.[4] Hər tərəfindən daş hasarla əhatələnmişdir. Bu xanlıq ara məhəlləsidir.[5] Şuşada salınmış sonuncu məhəllə "Çöl qala"dır. Bu məhəllənin sakinləri qala divarları tikilib başa çatandan sonra köçüb gəldiklərinə və qaladan kənarda məskunlaşdıqlarına görə şəhər əhalisi onları "çöl qalalı", yəni "qalanın çölündə yaşayanlar" adlandırıb və həmin vaxtdan da məhəllə bu adla tanınıb. Şuşanın xeyriyyəçi şəxsiyyətlərindən olan Hacı Nəsir Rza oğlu 1889-cu ildə həmin məhəllədə bulaq tikdirmişdir.[6]
Çöl-qala məhəlləsi
Memarlığı
Burada düzənlik ərazilər, məhəllə meydanları, məscidlər daha geniş olmaları ilə və memarlıq üslubu ilə başqalarından fərqlənir. Qalanın aşağı ərazisində su quyuları, çarhovuzlar, çeşmələr, kəhrizlər çoxluq təşkil edir. Küçələrin və məhəllə meydanlarının genişliyi, yaşayış binalarının, xana və xanın övladlarına, tacirlərə, din xadimlərinə məxsus olan binalar məhəllənin əzəmətini daha da artırır.[7] Məhəllə Qala divarlarına ən yaxın olduğundan belə adlandırılmışdır. Digər məhəllələr kimi bu məhəllədə də məscid, hamam, kiçik meydan və bulaq olmuşdur. Xurşidbanu Natəvanın sarayı, Əsəd bəy Cavanşirin saray kompleksi, Xan Şuşinskinin evi, Üzeyir Hacıbəyovun atasının mülkü bu məhəllədə yerləşir.[8][9]
↑Yunis Hüseynov. Şuşa Salnaməsi. Bakı: "AFPoliqraf". 2015. səh. 208.
↑Mahmudov, Y. Qarabağ: Real tarix, faktlar, sənədlər / Y. M. Mahmudov, K. K. Şükürov; baş məsləhətçi E. Ə. Mahmudov; məsləhətçilər A. Ə. Paşayev, F. H. Vahabov; naşir: B. H. Axundov; İngilis dilinə tərcümə edən: B. İ. Hacıyev. – Bakı: Təhsil. – 2005. – Mətn paralel olaraq Azərbaycan və ingilis dillərindədir.
