Iste articlo ye en proceso de cambio enta la ortografía oficial de Biquipedia (la Ortografía de l'aragonés de l'Academia Aragonesa d'a Luenga). Puez aduyar a completar este proceso revisando l'articlo, fendo-ie los cambios ortograficos necesarios y sacando dimpués ista plantilla.
O termin elemento quimico fa referencia a una clase d'atomos, toz éls con o mesmo numero de protons en o suyo nuclio. Sindembargo, por tradición, se gosa decir elemento quimico a ixa substancia que puede descomponer-se, por medio d'una reacción quimica, en atras mas simplas.
Cal diferenciar un "elemento quimico" d'una substancia simpla. Asinas l'ozón (O3) y o dioxicheno (O2) son dos substancias simplas, cadaguna d'ellas con propiedaz diferents. Sindembargo, l'elemento quimico que forma istas dos substancias simplas ye l'oxicheno (O). Trobamos un atro eixemplo en o carbonio, que se presenta en a naturaleza como grafito u como diamant (estaus alotropicos).
Se'n conoixe mas de 118 elementos. A mas gran parte s'han trobau en a naturaleza, fendo parte de substancias simplas u de compuestos quimicos. Atros s'han creyau artificialment en acceleradors de particlas u en reactors atomicos. Istos zaguers elementos gosan estar instables y nomás existen que mientres bellas milesimas de segundo.
(**)O descubrimiento de l'elemento 118 por un equipo d'o Lawrence Berkeley National Laboratory en 1999 fue dimpués retractau porque no se podio repetir de nuevas o experimento.
[1] Retractación d'o LBNL por o escubrimiento de 1999.
[2] Experimento de JINR/LLNL (2005)
Acronimos incluyius en a tabla
GSI, Gesellschaft für Schwerionenforschung (Sociedat t'a Investigación d'Ions Pesatos), Wixhausen, Darmstadt, Alemania
JINR, Joint Institute for Nuclear Research (Instituto Unito t'a Investigación Nucleyarñ), Dubna, Moskvá Oblast, Rusia
LLNL, Lawrence Livermore National Laboratory (Laboratorio Nacional Lawrence de Livermore) Livermore, California, Estados Unitos
LBNL, Lawrence Berkeley National Laboratory (Laboratorio Nacional Lawrence de Berkeley) Berkeley, California, Estados Unitos
Notas sobre a tabla
Plantilla:Fnb L'elemento no tiene un nuclioide estable, y a valura entre gafez, (por eixemplo, [209]), indica o numero masico de l'isotopo d'ixe elemento con mayor durada.
Plantilla:Fnb A composición isotopica de bels elementos presents en bels fragmentos cheolochicos puet cambear d'a que se da en a tabla.
Plantilla:Fnb A composición isotopica puet cambear en os materials comercials, por o que o peso atomico puede cambiar significativament.
Plantilla:Fnb A composición isotopica de cuantos metals terrestres que amenistan una precisión mayor en o suyo peso atomico no se puede dar.
Plantilla:Fnb O peso atomico d'o litio comercializau puede variar entre 6.939 y 6.996.
Procedencia d'os nombres d'elementos químicos
Os nombres d'os elementos proceden d'os suyos nombres en griego, latín, anglés u levan o nombre d'o suyo escubridor u ciudat en que s'escubrioron.
Hidrocheno (H): d'o griego ‘chenerador d'augua’.
Helio (He): de l'atmosfera d'o Sol (o dios griego Helios). S'escubrió por primera vegada en o espectro d'a corona solar mientres un eclipse en 1868, encara que a mayoría d'os cientificos no lo acceptoron dica que se isoló en a Tierra.
Fosforo (P) d'o griego phosphoros, ‘portiador de luz’ (o fosforo emite luz en a escuridat porque se crema en combinar-se lentament con l'oxicheno de l'aire).
Ixufre (S) d'o latín sulphurium.
Cloro (Cl) d'o griego chloros (amariello verdoso).
Argón (Ar) d'o griego argos, ‘inactivo’ (debiu a que os gases nobles son poco reactivos).
Potasio (K): de l'anglés pot ashes (‘cenisas’), ya que as cenisas de bellas plantas son ricas en potasio. O simbolo K proviene d'o griego kalium.
Calcio (Ca) d'o griego calx, ‘calsina’. A calsina ye formada por Ca2CO3.
Cobol (Co): segunte una versión, proviene d'o griego kobalos, ‘mina’. Unatra versión diz que provién d'o nombre d'un espritu maligno d'a mitolochía chermanica.
Niquel (Ni): provién d'o termino sueco koppar nickel y de l'alemán kupfer nickel, ‘arambre d'o dimonio Nick’ u arambre falso (metal que amaneix en as menas d'arambre, pero no pas ye arambre).
Arambre (Cu): d'o latín aeramen, bronce.
Zinc (Zn): de l'alemán zink, voz d'orichen fosco.
Galio (Ga): de Gallia (nombre latín de Francia).
Chermanio (Ge): de Chermania (nombre latín d'Alemanya).
Molibdeno (Mo): de molybdos, ‘plomo’. (Pareixe que os primers quimicos creyeban que yera mena de plomo).
Tecnecio (Tc): de technetos, ‘artificial’, porque fue un d'os primers sintetizaus.
Rutenio (Ru): d'o latín Ruthenia (nombre romano de Rusia).
Rodio (Rh): d'o griego rhodon, color rosau.
Paladio (Pd): d'a diosa griega d'a sabiduría, Palas Atena.
Archent (Ag): d'o latín argentum.
Cadmio (Cd): d'o latín cadmia, nombre antigo d'o carbonato de cinc. (Probablement porque cuasi tot lo cadmio industrial s'obtiene como subproducto en o refinau d'os minerals de cinc).
Indio (In): debiu a la color indigo que se veye en o suyo espectro.
Estanyo (Sn): d'o latín stannum.
Telurio (Te): de tel-lus, ‘tierra’.
Antimonio (Sb): d'o latín antimonium. El símbolo Sb, del latín stibium.
Yodo (I): d'o griego iodes, violeta.
Xenón (Xe): d'o griego xenon, ‘forano, raro’.
Cesio (Cs): d'o latín caesius, color azul celeste.
Bario (Ba): d'o griego barys, ‘pesau’.
Lantán (La): d'o griego lanthanein, ‘chacer oculto’.
Cerio (Ce): por l'asteroide Ceres, descubierto dos anyos antis que l'elemento O cerio metalico se troba mas que mas en una aliación de fierro que se fa servir en as piedras d'os briquez.
Praseodimio (Pr): de prasios, ‘verde’, y dídymos, ‘chemelo’.
Neodimio (Nd): de neos-dýdimos, ‘nuevo chemelo (d'o lantán)’.
Platín' (Pt): d'o castellano platina, ‘lamina d'archent’.
Mercurio (Hg): o suyo nombre se debe a la planeta d'o mismo nombre, pero a suya abreviadura ye Hg porque Dioscorides le deciba «archent acuatico» (en griego hydrárgyros, hydra: ‘augua’, gyros: ‘archent’).
Talio (Tl): d'o griego thallos, tallo.
Plomo (Pb): d'o latín plumbum.
Bismuto (Bi): de l'alemán weisse masse, masa blanca.
Polonio (Po): de Polonia, en honor a o país d'orichen de Marie Curie, co-descubridora de l'elemento, chunto con o suyo mariu Pierre.
Astato (At): d'o griego astatos, instable.
Radón (Rn): de l'anglés radium emanation (‘emanación radiactiva’).
A partir d'o numero atómico 112, se nombra a os elementos con a nomenclatura temporal d'a IUPAC, an que a cada elemento le corresponde como nombre o suyo numero en latín.
F. Rodés Orquín. Proposa d'una metodolochía lesicochica de l'aragonés estándar ta zenzias esperimentals con un eixemplo: a tabla periodica d'os elementos, en Luenga & fablas, num 8-9 (2004-2005). Consello d'a Fabla Aragonesa. ISSN:1137-8328.