's-Hertogenbosch (ˌsɛrtoːɣənˈbɔs(help·info)) (letterlik 'Die hertog se Bos'), (plaaslik) in die omgangstaal bekend as Den Bosch, is die hoofstad van Noord-Brabant, een van die drie suidelike provinsies van Nederland. Dit is in die suide van die land geleë, ongeveer 90 km suid van Amsterdam.
Die munisipale gebied van 's-Hertogenbosch het ’n oppervlakte van 91 km² en sowat 141 000 inwoners (2011) en omvat die stad 's-Hertogenbosch en die omliggende dorpies Bokhoven, Empel, Engelen, Hintham, Kruisstraat, Meerwijk, Orthen, en Rosmalen. Die munisipaliteit maak deel uit van die stedelike netwerk BrabantStad.
's-Hertogenbosch is volgens oorlewering in 1185 gestig deur hertog Hendrik I van Brabant by die sameloop van die Aa en Dommel, wat tans saamkom by die burg in die stad. Dit is een van die vroeë Middeleeuse stede van Nederland.
Geskiedenis
Stigting van die stad
Die naam 's-Hertogenbosch is ’n verkorting van die Nederlandse frase des Hertogen bosch - "die Hertog se Bos". Die hertog waarna verwys word is Hendrik I, Hertog van Brabant, wie se huis reeds vir vier eeue ’n groot landgoed naby Orthen gehad het toe Den Bosch gestig is op ’n sandopeenhoping in die middel van ’n deltagebied wat deur die Aa en die Dommel gevorm is. Volgens oorlewering het hy in 1185, op 26-jarige ouderdom, stadsregte en handelsvoorregte wat daarmee saamgegaan het, verleen. Die stigtingsakte het verlore gegaan en die vroegste verwysing na die stad in eietydse bronne dateer uit 1196. Hertog Hendrik I het die stad gestig om sy belange teen Gelre en Holland te verdedig en die stad is van meet af as vestingstad beplan. Dit is in 1203 deur ’n gesamentlike ekspedisie van Gelre en Holland vernietig, maar is kort daarna herbou. Oorblyfsels van die ou klipstadsmure kan steeds besigtig word.
Die nuwe stad het vinnig gegroei en teen 1300 het dit reeds 10 000 inwoners gehad. Skippers uit Den Bosch het op die Ryn na Keulen gewaar om wyn te haal, na die Oossee vir haringvisvang en na Luik om kalk, natuursteen, wapens en geelkopervoorwerpe te bekom. Die stad se invloedsfeer het oor die hele oostelike deel van Noord-Brabant gestrek. In ongeveer 1475 is ’n baie groter stadsmuur opgerig om die stad se teen daardie tyd baie groter gevestigde gebied te beskerm. Kunsmatige waterweë waardeur die riviere Domme en Aa herlei is, is gegrawe om as stadsgrag te dien.[1]
Stadsaal.
Bloeitydperk
Tussen 1475 en 1525 het 's-Hertogenbosch ’n bloeitydperk beleef. Dit het toe die tweede grootste bevolkingssentrum in die gebied van die hedendaagse Nederland geword, na Utrecht. Die Sint-Janskathedraal is in hierdie tydperk gebou. Die stad is in nege wyke verdeel wat elke sy eie buurtkapel en wykorganisasie gehad het. 's-Hertogenbosch was in die tydperk die geboorte plek van een van die belangrikste skilders van die noordelike renaissance, Jeroen Bosch (c. 1450–1516). Die stad was ook ’n sentrum van musiek met talle komponiste, soos Jheronimus Clibano wat hulle opleiding by die katedrale in die stad ontvang het.[1]
Verowering deur die Republiek
Vanaf 1525 tot 1795 het die stad 's-Hertogenbosch ’n tydperk van wisselende ekonomiese opbloei en verval beleef. Die Nederlandse Opstand wat in 1566 uitgebars het, het die stad in krisis gedompel. ’n Poging deur Calviniste om die stadsbestuur met geweld oor te neem, het misluk na ’n hewige geveg tussen protestante en katolieke op die stad se markplein. In 1579, tydens die Tagtigjarige Oorlog, het die stadsbestuur die kant van die Spaanse Habsburgse koning gekies en daarmee saam hernude Katolisisme. Nadat dit duidelik geword het dat die stadsbestuur nie sou oorgaan na die erkenning van die Unie van Utrecht nie en die Hertog van Parma om beskerming gevra het, het duisende inwoners weens godsdienstige, politieke en ekonomiese oorwegings uit die stad gevlug. Die platteland om die stad is geheel en al verwoes.[1]
Prins Maurits van Oranje, die kommandeur van die Republiek van die Sewe Verenigde Nederlande, het in 1600 en weer in 1603 die stad onsuksesvol beleër. Toe die verwoestende Dertigjarige Oorlog in Duitsland uitgebreek het, het die Habsburgers probeer om die opstandige Republiek te breek deur dit van die hinterland af te sny. 's-Hertogenbosch het in hierdie tydperk die spil van ’n ring van vestings geword en groot bedrae is gespandeer op nuwe vestingwerke. Die middeleeuse klipmure is vervang met grondwalle wat grotendeels bewaar gebly het. Prins Maurits se broer, Prins Frederik Hendrik van Oranje loods egter in 1629 met sowat 30 000 man ’n reuse teenaanval, die Beleg van 's-Hertogenbosch. Hy slaag daarin om die stad, met die bynaam "Moerasdraak" wat as onneembaar met destydse beleëringsmetodes beskou is, na drie maande tot oorgawe te dwing deur die loop van die Aa en die Dommel te verlê en ’n nuwe veertig-kilometer-lange dubbele ringdyk op te rig en die polder wat ontstaan het met honderde perdemeulens droog te lê. As gevolg van die onverwagte nederlaag is die Habsburgse strategie volledig in die wiele gery. Tot 1794 het die stad dus deel geword van die Staatse besettingsone van Brabant, as onderworpe "Generaliteitsland". As dwangburg teen die katolieke inwoners is ’n enorme kasteel, fort "Papenbril", aan die noordekant van die stad opgerig.
Die Uilenburg
As deel van die Republiek (1629-1794) het die stedelike samelewing 'n ryk geskakeerde karakter ontwikkel. Handelsverkeer het van groot belang gebly en die stad het hom op ekonomiese gebied goed gehandhaaf terwyl die garnisoen ’n spesifieke stempel op die samelewing afgedruk het. Hoewel die bevolking hoofsaaklik Katoliek gebly het, het godsdienstige diversiteit toegeneem met ’n omvangryke Nederduits-Gereformeerde gemeente, ’n Waals-Gereformeerde gemeente, ’n Lutherse kerk, en vanaf die laat sewentiende eeu ’n klein Joodse gemeenskap.[1]
Revolusietydperk
In 1794 is die stad sonder veel moeite deur die revolusionêre Franse leërs verower. Die Bataafse Republiek, wat met Franse steun tot stand gekom het, het die Brabanders en katolieke vir die eerste keer in 165 jaar as volwaardige medeburgers opgeneem. In 1810 het Napoleon Bonaparte alle gebiede suid van die Waal by die Franse Keiserryk ingelyf as begin van die totale anneksasie van die Koninkryk van Holland. ’s-Hertogenbosch het die hoofstad van die departement Bouches-du-Rhin geword. In 1813 het die Pruise die Franse weer verjaag en het ’s-Hertogenbosch binne die Verenigde Koninkryk van die Nederlande die hoofstad van die provinsie Noord-Brabant geword. Die stad het nie aangesluit by die Belgiese Opstand van 1830 nie.
Na 1830
’s-Hertogenbosch in 1866
Die stad het vir lank ’n behoudende karakter gehad. As uitvalsbasis vir Die Suidelike Veldleër was dit tot 1877 verbode om buite die walle uit te brei. Selfs toe daar uiteindelik met stadsuitbreiding begin is, het dit aanvanklik aarselend gebeur. Die stadskern is sodoende oorbevolk en verarm. In 1900 het die stad die hoogste kindersterftesyfer in Nederland gehad. Na 1950 is ’n poging aangewend om aan te sluit by die grootste agglomerasies van die land en is enorme bou- en sloopprogramme van stapel gestuur. Behoudende en progressiewe kragte het egter op ’n nippertjie na verseker dat die historiese stadskern nie verlore gegaan het nie. So het De Moriaan, die oudste baksteenhuis van Nederland wat in die 13e eeu gebou is byvoorbeeld behoue gebly.
Die gemeente s-Hertogenbosch is in 1933 deur ’n eerste gemeentelike herindeling vergroot toe die gedeelte van die voormalige gemeente Cromvoirt noord van die Langstraatspoorlyn by ’s-Hertogenbosch gevoeg is. Die voormalige gemeentes Bokhoven, Empel, Meerwijk, en Engelen is in 1971 met die gemeente ’s-Hertogenbosch saamgevoeg. In 1996 is die voormalige gemeente Rosmalen, wat op daardie stadium sowat 30 000 inwoners gehad het, ook by die gemeente ’s-Hertogenbosch ingesluit,[2] waardeur die honderdduisend inwonermerk oorskry word. Ondanks die stad se groei het die historiese karakter van die stadskern redelik goed behoue gebly en vandag word restourasiewerk aan die historiese vestingwerke onderneem.
's-Hertogenbosch beskik oor ’n ryk kultuurhistoriese erfenis. Vernaam hieronder is die vestingwerke om die historiese stadskern wat in die middeleeue opgebou is ter verdediging teen vyande en die stygende water. Die stad beskik oor talle godsdienstige geboue soos die Ned. Hervormde (Grote) Kerk, San Salvatorkerk, Sint Cathrien of Kruiskerk, Parochie H. Antonius Abt, R.K. Kapucijnenkerk en die Sint Janskathedraal wat die hoogtepunt van die gotiek in Nederland verteenwoordig.
Die Jheronimus Bosch Art Center is ook in ’n voormalige kerk en buitegeboue gehuisves. Die sentrum is toegewy aan die werk en lewe van die kunstenaar Jeroen Bosch wat in Den Bosch gebore is, daar groot geword en gewerk het.[3]
Beeldende kuns en keramiek
Sowel historiese as eietydse beeldende kuns word in Den Bosch se museums en galerye uitgestal en die Centrum voor Beeldende Kunst (CBK) beywer hom vir die versterking en verbetering van die kunsklimaat in ’s-Hertogenbosch.[4]
Den Bosch is ook ’n bekende sentrum vir keramiekwerk met die Akademie voor Kunst en Vormgeving / St. Joost, Cor Unum Contemporary Ceramics, die Europees Keramisch Werkcentrum en die Stedelijk Museum ’s-Hertogenbosch wat in 2003 saam die stigting Den Bosch Keramiekstad (DBKS) gestig het om die stad Den Bosch te posisioneer as die stad 'waar het gebeurt' op die gebied van die moderne keramiek.[5]
Gebeurtenisse en feeste
’n Uiteenlopende versameling kulturele gebeurtenisse en feeste vind jaarliks in die stad plaas. Bourgondisch ’s-Hertogenbosch is ’n kulinêre gebeurtenis wat in September aan die voet van die Sint Janskaterdral gehou word. Die Erasmusfestival wat in November plaasvind bestaan uit dans, film, mode, opvoeding en diverse tentoonstellings binne ’n tema wat jaarliks wissel. Die Noord-Zuid bevrijdingsfestival is ’n multikulturele bevrydingsfees met wêreldmusiek, kulturele mark, kinderprogramme en tema-aktiwiteite.[6]
Sedert 1962 word die Jazz in Duketown fees in die pinkstertyd in ’s-Hertogenbosch gehou. Die opelug fees waar sowat 250 000 besoekers gratis in die ou stadskern na jazzmusiek kom luister is uniek veral in terme van die organisasie daarvan wat deur vrywilligers gedoen word. Die fees sluit in toeganklike blues, funk & dans, latin jazz, improvisasie en tradisionele jazz.[6]
Koninginnedag in ’s-Hertogenbosch word jaarliks deur die Stichting Koninginnemarkt georganiseer in die middestad van ’s-Hertogenbosch en sluit in dans, musiek, salsa, beeldende kuns, opteredes en ’n rommelmark.[6]
Tydens karnavalstyd word die stad herdoop tot die Bourgondiese Oeteldonk. Anders as die karnavals in Limburg, waar die karnaval volgens de Rynlandse tradisie gehou word, hou ’s-Hertogenbosch en Bergen op Zoom die karnaval volgens die Bourgondiese Karnaval tradiesie. Dit blyk byvoorbeeld daaruit mense in ’s-Hertogenbosch ’n boerenkiel aantrek om dit duidelik te maak dat in hierdie tydperk gewone range en stande binne die samelewing verval. Dit word ook weerspieël in die tydelike oordrag van die stadsleutel deur die burgemeester aan die "karnavalsburgemeester" (Peer vaan den Muggenheuvel tot den Bobberd).
In Augustus word die tien dae lange Theaterfestival Boulevard gehou waar teatermakers, musici, dansers en beeldende kunstenaars hulle programme opvoer vir die sowat 100 000 besoekers.[6]
