Yel İyesi (Çuvaşça: Ҫил ийи "Şil iyi", Yakutça: Тыал иччи) - Türk, Tatar ve Altay mitolojisinde Rüzgâr Ruhu. Çel (Cel, Şil) İyesi / Eğesi / Ezi / Issı / İççisi olarak da bilinir. Moğollar Salhın (Halhın) Ezen derler.
Özellikleri
Rüzgârın koruyucu ruhudur. Her rüzgâr için farklı bir İye vardır. Türklerde rüzgâr hızı ve doğaüstü güçleri anımsattığı için daima ilgi çekici bir konu olmuştur. Hakas halk kültüründe de "Şil Ezi" adında bir rüzgâr iyesine rastlanır.[1] Rüzgâr iyesinin adı Azeri halk inancında "Haydar" olarak da anılır.
Haydar
Haydar, Yel İyesi'ne Azeri kültüründe verilen addır.[2] Halk arasındaki bir rivayete göre; yedi renkte yumak dolayıp dizinin altına koyduktan sonra, esen rüzgâr nedeniyle yumak yuvarlanıp gittiği için Haydar'a sinirlenen Fatma Kadın, belindeki ok ve yayı çıkarıp onu vurmak istemiştir.[1] Yayı düzgün tutamamasından yararlanan Haydar ise gülerek kaçıp, Fatma Kadının yünlerini göğün yedinci katına sarmıştır. Böylece Gökkuşağı oluşmuştur. Azeriler harman savrulduğunda rüzgârı çağırmak için şöyle bağırırlar;
- Haydar, Haydar, es de gel,
- Yedi harman basta da gel!
- Haydar, Haydar, ekmek ver, kişilere yürek ver,
- Harmanları yığmaya serin serin rüzgâr ver.
Daha sonra da "Hayder baba, gel payını götür!" diye kendisine seslenirler.[2] Kazaklar da harman savurdukları zaman rüzgâr olmazsa, "Rüzgâr Sahibi" olarak bilinen "Mir Hayder" dedikleri ruhu "Mir Hayder, Mir Hayder, gel Mir Hayder!" diye çağırırlar.
Rüzgârlara göre İyeler
Türk halk kültüründe belli başlı rüzgâr adları şu şekildedir ve her birinin iyesi vardır.[3]
- Akyel (Akçayel): Doğudan eser.
- Bozyel (Bozcayel): Doğudan eser.
- Gökyel (Gökçeyel): Batıdan eser.
- Kıryel (Kırcayel): Batıdan eser.
- Kızılyel: Güneyden eser.
- Alyel: Güneyden eser.
- Karayel: Kuzeyden eser.
- Kuzyel: Kuzeyden eser.
- Günyeli (Künyeli): Güneyden / Gündüz eser.
- Tünyeli (Dünyeli): Kuzeyden /Gece eser.
- Alakyel: Kuzeydoğudan eser.
- Azakyel: Kuzeydoğudan eser.
- Korumyel: Güneydoğudan eser.
- Çakmakyel: Güneydoğudan eser.
- Tersyel: Sıcak eser.
- Çölyeli: Samyeli. Çöllerden eser.
- Uluyel: Fırtına demektir.
- Ilıyel: Denizden eser.
- Isıyel: Denizden eser.
- Tanyeli: Sabah eser.
- Yağaryel: Yağmur rüzgârıdır.
- Kanyel: Kasırga demektir.
Etimoloji
(Yel/Yil/İl) kökünden türemiştir. Esinti anlamı vardır. Havanın yer değiştirmesi nedeniyle meydana gelen akım. Ruh, can, gizem gibi anlamlarla aynı kökten kaynaklanır. Rüzgâr, esinti demektir. Ayrıca, can, ruh, cin gibi anlamları kök içinde taşır. Yel girmesi kavramı bu anlayışın en belirgin göstergesidir. Örneğin şamanın, trans halindeki ruhuna “Yelgen” adı verilir. Yeleğen ise yel gibi hızlı, süratli anlamına gelir.
Kaynakça
- ^ a b Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi (Sayfa - 608)
- ^ a b Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi (Sayfa - 235)
- ^ Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011 (OTRS: CC BY-SA 3.0) 27 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Dış bağlantılar
