Vasıf Öngören (15 Şubat 1938, Tavşanlı - 14 Mayıs 1984, Amsterdam), Türk bir oyun yazarı, yönetmen ve oyuncudur. Oyunlarında yabancılaşma, toplumsal değerler, sınıfsal çelişkiler, ekonomik ve siyasi sorunlar gibi konuları işledi. Epik tiyatro türünde yazdığı Asiye Nasıl Kurtulur? oyunu ile tanınırlık kazandı.
Vasıf Öngören, 15 Şubat 1938'de Tavşanlı'da doğdu. İlköğrenimini burada, ortaöğrenimini Afyonkarahisar'da tamamladı. İstanbul Üniversitesi Gençlik Tiyatrosu Gençlik Tiyatrosu'nda oyunculuk ve yönetmenlik yaparak tiyatro kariyerine başladı. 1962'de Almanya'ya giderek Berlin Özgür Üniversitesi Felsefe Fakültesi Tiyatro Bilimleri Bölümünde okudu. Berliner Ensemble topluluğunun provalarına gitti, dört yıl boyunca Manfred Wekwerth'in reji çalışmalarına katıldı. 1965'te Göç adlı ilk oyununu yazdı.
1966'da askerliğini yapmak üzere Kayseri'ye gitti. Askerliğini yaparken Asiye Nasıl Kurtulur? adlı ikinci oyununu yazdı. 1969'da Ankara Birliği Sahnesi tiyatrosunu kurdu. 1971'de Göç adlı oyununu, Almanya Defteri adıyla düzenledi. 1971 yılında, kurduğu tiyatro topluluğu gizli örgüt sayılarak 6 yıl 8 ay hüküm giydi. 2 yıl cezaevinde kaldıktan sonra aftan yararlanarak cezaevinden çıktı. Cezaevinde kaldığı yıllarda Oyun Nasıl Oynanmalı? adlı üçüncü oyununu yazdı. 1976'da İstanbul Birlik Sahnesi'ni kurdu. 1977'de Zengin Mutfağı adlı son oyununu yazdı. 14 Mayıs 1984'te geçirdiği kalp krizi sonucu Amsterdam'da öldü.
Bertolt Brecht'in epik tiyatro anlayışından etkilenen Öngören, Türk tiyatrosunda epik tiyatro türünde eserler yazmıştır. Karikatürist ve yazar Ferit Öngören ile şair Veysel Öngören'in kardeşi, tiyatrocu Aslı Öngören'in babasıdır.
Yaşamı
Vasıf Öngören, 15 Şubat 1938'de Tavşanlı'da doğdu.[1] Annesi Cemile Hanım, babası ise madenci olarak çalışan Bedrettin Öngören'di. Kardeşleri, karikatürist ve yazar Ferit Öngören ile şair Veysel Öngören'di.[2] İlköğrenimini Tavşanlı'da tamamladı, Tavşanlı İlkokulunda sahneye ilk kez çıktı.[3] Ortaöğrenimini Afyonkarahisar'da tamamladı.[4] Kütahya Lisesinde okurken tiyatroya ilgisi devam etti.[3] Ortaöğrenimini tamamladıktan sonra İstanbul Üniversitesi Fen Fakültesi Jeofizik Bölümünde okumaya başladı.[5] 1958'de girdiği İstanbul Üniversitesi Gençlik Tiyatrosu'nda 1962'ye kadar oyuncu ve yönetmen olarak çalıştı.[4] 1960'larda art arda altı sene Erlangen Tiyatro Festivali'ne katıldı.[3]
1962'de İstanbul'daki eğitimini yarıda bırakarak Doğu Berlin'e gitti.[5] Gençlik Tiyatrosu'nda oyunculuk ve yönetmenlik yaparak başladığı tiyatro çalışmalarını Almanya'da devam ettirdi, Berlin Özgür Üniversitesi Felsefe Fakültesi Tiyatro Bilimleri Bölümü'nde okumaya başladı.[6] Aynı zamanda Bertolt Brecht'in kurmuş olduğu Berliner Ensemble topluluğunun provalarına gidip dört yıl boyunca Manfred Wekwerth'in reji çalışmalarına katıldı.[7] 1964'te Nuran Oktar ile evlendi.[8] 1966'ya kadar epik tiyatroyu ve Berliner Ensemble arşivlerini inceleme olanağı buldu.[7][9]
Türkiye'den Almanya'ya giden işçilerin yaşadıklarını inceleyen Öngören, ilk oyunu Göç'ü 1965'te yazdı.[7] 1966'da Türkiye'ye dönmesinin ardından Ankara ve İstanbul tiyatrolarında oyunculuk yaptı. 1966'da Ankara'da Halk Oyuncuları tiyatrosunda çalıştı ve epik tiyatro anlayışını uygulamak için Birlik Sahnesi'ni kurdu.[10] 1966'da, köy öğretmeni olarak zorunlu askerlik görevini yapmak üzere Kayseri'ye gitti.[11] 1966-1968 yılları arasında askerliğini yaparken ikinci oyunu Asiye Nasıl Kurtulur?'u yazdı.[12] Ocak 1968'de kızı Aslı Öngören doğdu.[13] 1969'da arkadaşları ve eşi Nuran Oktar'la birlikte, daha sonraları Ankara Sahnesi olarak anılacak Ankara Birliği Sahnesi tiyatrosunu kurdu.[10][14] Burada 1969-70 ve 1970-71 sezonlarında Asiye Nasıl Kurtulur?'u,[15][16] 1971'de ise Brecht'in Adam Adamdır adlı oyununu sahneledi.[5] 1971'de Göç'ü, Almanya Defteri adıyla düzenleyerek Ankara ve İstanbul'da sahneledi.[17]
12 Mart Muhtırası sonrasında Ankara Birliği Sahnesi'nin etkinlikleri sona erdi.[18] Kurduğu tiyatro topluluğu gizli örgüt sayılan ve 6 yıl 8 ay hüküm giyen Öngören, iki yıl cezaevinde kaldıktan sonra aftan yararlanarak serbest kaldı.[5] Cezaevinde kaldığı dönemde Oyun Nasıl Oynanmalı?'yı yazdı.[18] 1976'da kurduğu İstanbul Birlik Sahnesi'nde,[7] Brecht'in Faşizmin Korku ve Sefaleti ile Sezuan'ın İyi İnsanı oyunlarını sahneledi.[19] 1977'de yazdığı Zengin Mutfağı adlı oyununu ilk kez aynı yıl, İstanbul Birlik Sahnesi'nde sahneledi.[19] 1977'de yayımlanan masal türündeki Masalın Aslı adlı eseri, 1979'da Almancaya çevrildi. Aynı yıl eser, Çocuk Kitabı kategorisinde Alman Gençlik Edebiyat Ödülü'ne aday gösterildi.[20] 1979'da, Nâzım Hikmet'in Memleketimden İnsan Manzaraları eserinden bölümleri oyunlaştırarak yazdığı 1941-42'den İnsan Manzaraları adlı oyunu Birlik Sahnesi'nde sahneledi.[21] Aynı yıl, Oyun Nasıl Oynanmalı? adlı oyunu Ankara Sanat Tiyatrosu'nda sahneledi.[22]
12 Eylül Darbesi sonrasında yargılandığı Barış Derneği Davası'ndan beraat eden Öngören,[5] 1980 yılında yurt dışına çıkarak Amsterdam ve Batı Berlin'de araştırmalarını devam ettirdi.[20][22] Almanya'da Brecht ve tiyatrosu hakkında araştırmalar yaptı, Brecht'ten oyunlar sahneledi.[14] 1982'de tiyatro dersleri verdi ve Hollanda'da El Kapısı adlı tiyatro topluluğunu kurdu. Topluluk, ölümünden sonra Vasıf Öngören Tiyatrosu olarak anıldı.[20]Yeni Nesil adlı oyunu üstünde çalışırken kalp krizi geçiren Öngören, 14 Mayıs 1984'te Amsterdam'da öldü.[5] İstanbul'a getirilen cenazesi, Şişli Camii'nde kılınan cenaze namazının ardından Karacaahmet Mezarlığı'na defnedildi.[23]
Sanatı
Türk tiyatrosundaepik tiyatronun etkileri özellikle 1960'tan sonra hissedildi.[24] Vasıf Öngören Almanya'da, Bertolt Brecht'in kurduğu Berliner Ensemble topluluğuna katılıp dersler alarak epik tiyatroyu yakından tanıma ve yerinde öğrenme olanağı buldu.[25]Dramatik tiyatronun miadını doldurduğuna inanan Öngören, epik tiyatronun özelliklerini kendi oyunlarına yansıtmaya çalıştı.[26] Epik tiyatro anlayışı gereğince toplumsal eleştiri yaparken çeşitli teknikler denedi.[27] Seyirciyle daha rahat iletişim kurabilmek adına konu, mekân, karakterler gibi tanıdık unsurlar vasıtasıyla seyirciye ulaşıp daha sonra tanıdık olduğu durumdan onu yabancılaştırmayı hedefledi.[26] Bu, "izleyene tanıdık gelen canlı ve sıcak yaşantılardan yola çıkarak, seyirciyi yadırgatmalar yoluyla yeni bir bilinç düzeyine ulaştırma" olarak tanımlanmıştır.[28]
Vasıf Öngören, 1960'lı yılların tiyatrosunda dönemin toplumsal sorunlarıyla tiyatro aracılığıyla hesaplaşan bir anlayışın doğmasında rol almıştır.[29][30] Yalnızca oyun yazarı değil, aynı zamanda oyuncu ve yönetmendir.[31] Epik türde kaleme aldığı oyunlarıyla 1970'lerin toplumcu gerçekçi yazarları arasında yer alan Öngören'e göre tiyatro,[32] "sömürülen halkı bilinçlendirmek ve bu sömürüye karşı harekete geçirmek için kuvvetli bir siyasi etkendir".[33] Oyunlarında, sömüren ile sömürülen, ezen ile ezilen karşıtlığını görünür kılmak ve seyircide farkındalık yaratarak bu ilişki biçimlerine karşı eleştirel tavır yaratmayı amaçlar.[33] Ona göre, "tiyatro ve siyaset birbirinden ayrılamaz alanlardır".[33]
Eserlerinde yer yer mizah unsurlarından da yararlanan Öngören; yabancılaşma, toplumsal değerler, sınıfsal çelişkiler, ekonomik ve siyasi sorunları işlemiştir.[5]Asiye Nasıl Kurtulur? (1969), Almanya Defteri (1971), Oyun Nasıl Oynanmalı? (1974) ve Zengin Mutfağı (1977) olmak üzere Vasıf Öngören'in yazdığı dört oyun bulunur.[34]
Asiye Nasıl Kurtulur?, 1970'de Ankara'da San Matbaası tarafından yayımlanmıştır. 1991'de tüm oyunları, Bütün Oyunları: Almanya Defteri / Asiye Nasıl Kurtulur / Oyun Nasıl Oynanmalı / Zengin Mutfağı adıyla İstanbul'da Boyut Yayınevi tarafından yayımlanmıştır. Masalın Aslı adlı masal türündeki eserinin birinci cildi 1977'de Masalın Aslı: Aydınlıktan Karanlığa adıyla İstanbul'a Dönüşüm Yayınları tarafından yayımlanmış, ikinci cildi 1979'da Masalın Aslı: Karanlıktan Aydınlığa adıyla İstanbul'da Arkadaş Kitaplar tarafından yayımlanmıştır.[4]
Oyun, konu olarak epik tiyatro örneğidir.[25] Eser, "oyun" ve "konuşma" olarak bölümlendirilmiştir. Eserin konuşma bölümünde seyirci, oyun bölümünde ise oyuncular yer alır.[35] Eser; bir oyun, bir konuşma biçiminde art arda ilerler.[35] Eserde anlatıcı, seyirci ile anlatı arasında oluşacak yanılsamayı kırarak oyunun oyun olduğunu seyirciye gösterir.[36] Bir ön oyun, on iki oyun, iki final ve on iki konuşma bölümünden oluşan oyunda; Zehra adında bir fahişenin yaşantısı ve kızı Asiye'nin annesi Zehra'nın yaşamına benzerlik gösteren hayatı anlatılır.[37]
Oyunda; kocası inşaatta ölen Zehra'nın, Asiye adlı ortaokul öğrencisi olan bir kızı vardır. Fahişe olan Zehra, bir adamla yaşamaya başlar ve Asiye'yi istemez, bu yüzden Asiye okulda kalmaya başlar. Okul müdiresi, Asiye'yi sever ve ona yardım etmek ister. Asiye evlilik çağına geldiğinde Asiye'ye küçük bir marangoz atölyesi sahibinin oğlu talip olur. Nişanlandıkları gün, Ahbap adlı bir karakter, damadın babasına Asiye'nin bir fahişenin kızı olduğunu söyler ve nişan bozulur.[37] Daha sonra Asiye, müdirenin yeğeniyle tanışır ve aralarında bir ilişki başlar, fakat yeğenin evli olduğunu öğrenir. Asiye, gurur yapıp onu terk eder ancak çalışmaya başlasa da girdiği her işte sorun yaşar. Nihayetinde Asiye de fahişe olacaktır. Asiye annesiyle birlikte yaşamaya başlar, Asiye'nin kazandığı parayla geçinirler. Asiye, zengin bir müşterinin metresi olacakken dost olan Kara Mustafa, Zehra'yı öldürür ve müşteriyi bıçaklar. Asiye, müşteriden kalan para dolu çantayı alır ve o parayla randevuevi açarak patron olur.[38]
Oyun, iki kez filme uyarlanmıştır. Oyunla aynı adı taşıyan Şubat 1974 çıkışlı ilk filmin yönetmenliğini Nejat Saydam üstlenmiştir. Başrolde Türkan Şoray'ın bulunduğu filmde, işlenen karakterler ve olaylar oyundan farklılık gösterir. Yer yer oyun ve film paralellik gösterse de film, çoğunlukla oyundan bağımsız olarak ilerler.[39] 1 Ocak 1986'da vizyona giren diğer film ise de oyunla aynı adı taşır. Yönetmenliğini Atıf Yılmaz'ın üstlendiği ve başrollerinde Müjde Ar, Hümeyra, Ali Poyrazoğlu ile Tuncay Akça'nın yer aldığı film ile oyun arasında farklılıklar vardır.[40]
Vasıf Öngören, 1965 yılında ilk oyunu Göç'ü yazmıştır.[41] Oyun, göçün nedenlerini sahneye taşır.[30] 1950-60'ların Türkiye'sinde yaşanan ekonomik koşulların insanları ülkelerini terk etmeye zorladığı bir dönemin ürünüdür.[30]Özdemir Nutku eseri, "gurbetçilerin sorunlarını gösteren bir oyun" olarak niteler.[42] Öngören, 1971 yılında oyunu yeniden düzenleyerek Almanya Defteri adıyla sahnelemiştir.[41]
Oyun; fakirlikten, çalışma şartlarının olumsuzluklarından bıkmış otomobil tamircisi bir ailenin, son çare olarak Almanya'ya çalışmak için gitmeye karar verişlerine varan olayları konu alır.[3] Türkiye'nin çok partili döneme geçtiği bu süreçte göçün ekonomik yönünü ele alan Öngören, bu oyunuyla ülkenin politik ve iktisadi sorunlarını sunar.[43]
Bir giriş, on iki oyun ve on iki yarışmadan oluşan oyun;[44] para ödüllü bir yarışma programını konu edinir.[26] Bir sunucu, bir noter ve para kazanmak için yarışmaya katılan orta sınıf bir çiftin bulunduğu yarışma; gecekonduda yaşayan "yoksul işçi ailesinin güzel kızı" Sevil'in film yıldızı olma yolundaki yükseliş çabasını konu edinir.[45][43][26] Yarışmacı çiftten, Sevil'in yaşamını istedikleri gibi yönlendirmeleri istenir. Yarışmanın amacı, film yıldızı olma serüveninde Sevil'in karşısına çıkan engellere çözüm bulmak ve oyunu devam ettirir.[26] Yarışmacılar, oyunu devam ettirebildiği müddetçe kazandıkları para artar.[43] Oyunun devam etmesi için tek koşul, verilen bir kararın bir daha verilmemesidir. Oyunun ana karakterleri, Sevil ve annesi Sabahat'tır.[44]
Oyun, altı bölümden oluşur. Her bir bölümün önünde Aşçı karakteri sahneye gelir ve seyirciyle konuşur. Yazar, bu kısımlara "ön oyun" adını vermiştir.[46] Öngören bu oyunu 1976-77 döneminde yazmış, İsmet Küntay Ödülü ve Tiyatro '78 dergisinin Yılın Oyun Ödülü ve Ankara Sanat Sevenler Derneği Ödülü'nü kazanmıştır.[5] Oyun, İstanbul Birlik Sahnesi'nin yanı sıra Ankara Sanat Tiyatrosu, İstanbul Belediyesi Şehir Tiyatrosu ve Diyarbakır Devlet Tiyatrosu'nda sahnelenmiş; Başar Sabuncu tarafından 1987'de aynı adla filme uyarlanmıştır.[47]
15-16 Haziran olayları sırasında zengin bir köşkün mutfağında geçen olayları konu alan Zengin Mutfağı; bu ortamda yaşanan çelişkiler, sınıf farklılıkları ve sermaye-emek çatışmasını işler. Vasıf Öngören bu oyunda dönemin şartları içerisinde olayların dışında kalan kimselerin, işçi hareketleri sonucunda tarafını belirlemesini konu edinmiştir.[48] Oyun, eski pehlivan olan aşçı Lütfü Usta'nın yirmi yıldır çalıştığı zengin mutfağından ayrılış esnasında doğrudan seyirciye seslenerek işini bırakıp bırakmama konusunda akıl danışmasıyla başlar. Lütfü Usta'nın geriye dönüşler yoluyla ayrılma sebebini anlatmasıyla oyun devam eder.[48]
Oyunun başlıca kişileri şunlardır: Kerim adlı bir zenginin köşkünde aşçılık yapan Lütfü Usta, hizmetçi kız, şoför Seyfi, Seyfi'nin abisi Ahmet ve hizmetçi kızın nişanlısı Selim.[49] Oyun; iki perde, altı sahne ve beş ön oyundan oluşur.[49]
Sahnelediği oyunlar
Vasıf Öngören'in eserleri ile sahnelediği oyunlar, kronolojik sırasıyla ve çalıştığı topluluklarla birlikte şu şekildedir:[50]
Akyüz, Burak (2022). Tiyatrodan Sinemaya Uyarlamalar ve Bir Model Yazar: Vasıf Öngören (doktora). İstanbul: Maltepe Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Disiplinlerarası İletişim Bilimleri Ana Bilim Dalı İletişim Bilimleri Bilim Dalı.
Dudu, Selda (2017). Vasıf Öngören'in Zengin Mutfağı oyununda tiyatronun sosyal sorumluluğu: Brecht çerçevesinden bir değerlendirme (yüksek lisans). Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çalışma Ekonomisi ve Endüstri İlişkileri Ana Bilim Dalı Sosyal Politika Bilim Dalı.
Horzum, Erkan (2019). Brecht'in epik tiyatro kavramı üzerinden Vasıf Öngören'in Asiye Nasıl Kurtulur oyununa bir reji defteri önermesi (yüksek lisans). İstanbul: İstanbul Aydın Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Drama ve Oyunculuk Ana Sanat Dalı Tiyatro Yönetmenliği Bilim Dalı.
İpşiroğlu, Zehra (1995), Tiyatroda Devrim, İstanbul: Çağdaş Yayınları
Kodalı, Aslı (2018). Vasıf Öngören'in "Asiye Nasıl Kurtulur" Adlı Oyun Metninin Atıf Yılmaz Yönetmenliğindeki Sinema Uyarlamasının İncelenmesi (yüksek lisans). İstanbul: Haliç Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tiyatro Anasanat Dalı.
Örnek, Irmak (2012). Vasıf Öngören'in "Zengin Mutfağı" Adlı Eserinin Edebi Tahlili (yüksek lisans). İstanbul: Bahçeşehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü İleri Oyunculuk Ana Bilim Dalı.
Polat, Ecehan (2019). Türkiye'de Epik Tiyatronun Tarihsel Gelişimi ve Bu Bağlamda Vasıf Öngören'in "Zengin Mutfağı" Oyununun Sahne Tasarımı (yüksek lisans). İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Sahne Dekorları ve Kostümü Anasanat Dalı.
Yalçın, Murat, (Ed.) (2010), Tanzimat'tan Bugüne Edebiyatçılar Ansiklopedisi, Genişletilmiş 3. baskı, 2, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları
Yetim, Semih (2007). Bertolt Brecht'in Sezuan'ın İyi İnsanı ile Vasıf Öngören'in Asiye Nasıl Kurtulur Adlı Eserlerinde İyilik ve Kötülük Çatışması (yüksek lisans). Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Karşılaştırmalı Edebiyat Anabilim Dalı.
Yüksel, Ayşegül (1997), Çağdaş Türk Tiyatrosundan On Yazar, İstanbul: Mitos Boyut Yayınları, ISBN9789758106318
