Türkiye'deki saat kuleleri listesi, Türkiye'deki kayda değer saat kulelerinin yer aldığı derleme.
Saat kulesi geleneği ilk olarak 13. yüzyıl Avrupa'sında başlamış, 16. yüzyıl sonlarında Osmanlı İmparatorluğu topraklarına sirayet etmiş[1][2] ve günümüz Türkiye'sinin bulunduğu Anadolu'daki ilk saat kulesi de 1797 yılında Safranbolu'da dikilmiştir.[3] II. Mehmed döneminden başlayarak Osmanlı yüksek zümresinin mekanik saat kullanmasına rağmen saat kulesi kavramının Osmanlı ve Anadolu coğrafyasında Avrupa'ya göre geç kabul görmesinin nedenleri konusunda farklı yorumlar ortaya atılmıştır.[3] Abdülhak Adnan Adıvar bu durumu müezzin, muvakkit ve kayyımların önemini kaybedeceği endişesine bağlarken Bernard Lewis matbaa gibi saatin de İslami sosyal dokuda çatlaklar meydana getirebileceğinden çekinildiğini savunmaktadır.[4] Şule Gürbüz ise muvakkitlerin namaz vaktini dakikası dakikasına doğru hesaplayabilmelerine rağmen mekanik saatlerin kimi zaman doğru vakti göstermediğini ve bu hata payından dolayı saat kulelerinin yaygınlaşmadığını belirtmektedir.[4] II. Abdülhamid'in 25. tahta çıkış yıldönümünde ve 30. cülûs yıldönümünde yayımlanan fermanlarla çok sayıda saat kulesi inşa edilmiştir ve bu fermanlar saat kulelerinin yaygınlaşması yolunda önemli bir eşik kabul edilmektedir.[4][5][6] II. Abdülhamid'in saltanatının öncesinde ise Ziya Paşa, Adana ve Amasya mutasarrıflığı sırasında birçok kule inşa ettirmiştir.[4]
Merkezî otoriteyi temsil eden yapılar olan saat kuleleri Antalya Saat Kulesi, İzmit Saat Kulesi örneklerinde olduğu gibi çoğunlukla bulundukları şehrin merkezinde inşa edilmişlerdir.[4][7][8] Bilecik Saat Kulesi, Bolu Saat Kulesi, Göynük Saat Kulesi, Kastamonu Saat Kulesi, Mudurnu Saat Kulesi, Sivrihisar Saat Kulesi, Bursa'daki Tophane Saat Kulesi ve İstanbul'daki Tophane Saat Kulesi ise şehre tepeden bakacak bir konuma ya da bir yamaca dikilmişlerdir.[7][9] Yıldız Saat Kulesi gibi belli kompleks içerisinde yer alanlarla beraber Şişli Etfal Hastanesi Saat Kulesi gibi bir yapının parçası olan saat kuleleri de bulunmaktadır.[4][7] Bununla beraber Ali Çetinkaya Garı Saat Kulesi, Alsancak Garı Saat Kulesi, Ayvalık Saat Kulesi, Bergama Saat Kulesi, Gümüşhacıköy Saat Kulesi, Mersin Saat Kulesi, Merzifon Amerikan Koleji Saat Kulesi, Sivas Jandarma Kışlası Saat Kulesi, Şirinyer Amerikan Koleji Saat Kulesi ve Diyarbakır'daki Hamidiye Saatli Çeşmesi yükseldikleri yapıyla bağdaşık olan kulelerdendir.[7] Ayrıca Niğde Saat Kulesi, Sinop Saat Kulesi ve Zile Saat Kulesi tarihî kalelerin üzerinde yükselen saat kulesi örneklerindendir.[7] Eski bir fabrika bacasına saat eklenmesiyle oluşan Hacı Paşa Saat Kulesi ile minareye saat eklenmesiyle oluşan Tepsi Minare de daha sonra saat kulesine çevrilen kule örneklerindendir.[7] Ayrıca bir kule yapısı olmayan ancak bulunduğu binanın yüksek bir noktasında yer edinen Çiçek Pasajı Cephe Saati, Galatasaray Lisesi Çatı Saati, Haydarpaşa Garı Çatı Saati ve Sainte-Pulchérie Fransız Lisesi Çatı Saati de saat kulesi kapsamında değerlendirilmektedir.
Çoğu saat kulesi taştan imal edilmekle beraber Gerede Saat Kulesi ve Mudurnu Saat Kulesi örneklerindeki gibi ahşap malzemeden yapılan kuleler de bulunmaktadır.[7] Dolmabahçe Saat Kulesi, İstanbul Üniversitesi Saat Kuleleri ve İzmir Saat Kulesi gibi bazı kuleler estetik değerleriyle önemli yapıtlar olmakla beraber çoğu saat kulesi İslam mimarisinin genel karakteristiğine uygun olarak yüksek veya gösterişli olmalarına rağmen çoğunlukla çevreleriyle uyum içerisinde kalan yapılardır.[7]
İşlevsel açıdan ise saati göstermenin yanı sıra Samsun Saat Kulesi gibi yangın ve gözetleme kulesi olarak kullanılan saat kuleleri olduğu gibi Dolmabahçe Saat Kulesi örneğinde olduğu üzere barometre ve termometreleriyle hizmet veren saat kuleleri de bulunmaktadır.[4] Kayseri Saat Kulesi, Muğla Saat Kulesi, Tokat Saat Kulesi ayrıca muvakkithane olarak kullanılmakta, Çanakkale Saat Kulesi gibi birçok saat kulesi kaidesindeki çeşme ile aynı zamanda bu yönde hizmet vermekte, Göynük Saat Kulesi, Manisa Saat Kulesi ve Tepsi Minare ise kadranı olmaksızın yalnızca çalar sistemiyle çalışmaktadır.[4][7][10]
Günümüzde çok sayıda saat kulesi bulunmakla beraber kayda değer niteliğe sahip olan kule sayısı yüz yirmi altıdır. En çok saat kulesi bulunan şehir yirmi kule ile İstanbul ve ardından yedi kule ile İzmir'dir. Bölge olarak ise İç Anadolu Bölgesi en fazla saat kulesinin yer aldığı bölgedir.[7] Yüz yirmi altı kuleden yirmi üçü günümüzde ayakta değildir. On biri yıkıldıktan sonra aynı noktada yeni bir saat kulesi dikilmiş, dördü ise farklı bir noktaya taşınmış ya da yıkıldıktan sonra farklı bir noktada yeniden inşa edilmiştir.
19. yüzyıl ve 20. yüzyıl başına tarihlenen saat kuleleri ve bunlar örnek alınarak yapılan daha yeni tarihli saat kuleleri genel olarak kaide, gövde ve köşk bölümlerinden oluşmaktadır.[7][6] Kaide bölümünde bir oda ve gövdeye çıkan merdiven, gövde bölümünde "Z" şeklinde ya da spiral şekilde köşke çıkan merdiven, köşkte ise saat mekanizması yer almaktadır.[7][6]
Saat mekanizmasının üzerinde küçük bir saat bulunmakta ve bu saat bir mille yukarı bağlanmaktadır.[6] Kadranda bulunan akrep ve yelkovanın hareketini sağlayan mil ayrıca varsa çanın tokmağını da çalıştırmaktadır.[6][10] Mekanizmanın çarkları arasındaki iki makaraya sarılı olan ve iki çelik halatın uçlarında bulunan ağırlıklar aşağı yukarı inip çıkarak saatin kurulması ve sağlıklı çalışmasını sağlamaktadır.[10][11] Birinci makaraya bağlı bulunan halat saatin çalışmasını sağlarken ikinci makaraya bağlı olan halat ve ağırlık ise tokmağın çana vurmasını sağlamaktadır.[10] Köşkün tepesinde yer alan çanın üzeri kubbe ya da külahla örtülüdür ve sesin uzaklara ulaşabilmesi amacıyla çanın etrafında açıklıklar yer almaktadır.[10]
Saatler her saat başı saat sayısı kadar ya da tek vuruş yapacak şekilde üretilmişlerdir.[10] Bazı saatler ise saat başlarının yanı sıra yarım saatlerde de çalmaktadır.[10] Bazılarında ise saat başı vuruşlar bir iki dakika ara ile tekrar edilmektedir.[10] Bu düzenin sürmesi içinse saatler özelliklerine göre on beş günde bir veya ayda bir kurulmaktadır.[10]
Ezani saate göre ayarlanan kule saatleri 1925 yılında çıkarılan Günün 24 Saate Taksimine Dair Kanun ile zevali saate uyarlanmıştır.[10][9] 1928 yılındaki Uluslararası Rakamların Kullanılmasına Dair Kanun'la da kadranlardaki Doğu Arap rakamları ile ifade edilen saatler Arap rakamları ve Latin rakamları ile değiştirilmiş, kimi kadranlarda da hem eski hem de yeni rakamlar birlikte kullanılmaya başlanmıştır.[10]
Wikimedia Commons'ta Türkiye'deki saat kuleleri listesi ile ilgili çoklu ortam belgeleri bulunur