Dışsallık; bir ekonomik birimin kendi faydasını artırmak için aldığı kararın, aslında hiçbir organik bağı olmayan başka bir ekonomik birimin aldığı kararının sonuçlarını dolaylı ya da dolaysız etkilediği durumlarda ortaya çıkan bir kavramdır. Buna göre bir ekonomik birimin seçimleri, diğer birime fayda ya da zarar olarak etki edebilir. Dışsallıklar genelde pozitif dışsallıklar ve negatif dışsallıklar olarak iki grupta toplanır.
Pozitif dışsallık
Pozitif dışsallık ya da bir diğer adıyla toplumsal yarar gözetimi; bir kişinin ya da kurumun aldığı bir kararın birincil kişi dışında başka kişi ya da kurumlara da yarar sağlayıcı nitelikte olma durumudur.
- Örnekler
- Devletin en çok kullandığı pozitif dışsallık yöntemleri vergi barışı ve teşvik politikalarıdır. Ülkelere göre vergilendirme sistemi farklı olmakla beraber genelde devlet, mükelleflerinden tahsil edemediği verginin faizinden vazgeçerek geçmişte alamadığı vergi ücretlerini kazanırken mükellef de daha önce yaşadığı borç ve hukuki yaptırım risklerinden kurtulur. Bu noktada vergi barışı pozitif bir dışsallık olur. Yine aynı şekilde teşvik politikasında da teşvikin niteliğine bağlı olarak devlet bazı haklarından vazgeçerek yatırımcıya daha kolay yatırım yapılabilir bir ortam hazırlar. Bunun sonucunda işsizlik azalırken, yatırımcının karı ve devletin vergi gelirleri görece artar.
- Arı yetiştiricisi ve elma bahçesi sahibinin komşu olduğunu düşünün. Arı yetiştiricisi, arılarının polen taşıması sonucu komşu elma bahçesinin sahibine bir dışsallık aktarmış olur. Arı sayısı ne kadar çok olursa, elma bahçesinde de o kadar fazla elma yetişir. Aynı şekilde elma bahçesi de arıcı üzerinde olumlu dışsallık aktarmaktadır. Elma bahçesinde ne kadar çok arı olursa, arıcı da arılardan o kadar çok bal alacaktır.
- Komşusu yüksek sesle klasik müzik dinleyen bir ev sahibi eğer bir klasik müzik hayranıysa, komşusunun müzik dinleme işinden yarar gördüğü için müzik bir pozitif dışsallık olur.
Negatif dışsallık
Negatif dışsallık, kişinin ya da kurumun aldığı bir kararın başka bir ekonomik birime zarar verme durumudur. Bu noktada bir birim fayda sağlarken diğer birim bu faydadan açık bir şekilde zarar görür. Kurumlar noktasında negatif dışsallıklar genelde maliyetlendirilen bir unsurdur.
- Örnekler
- Her yapının bir ömrü olduğu gibi otoyolların, köprülerin de bir ömrü vardır ve köprüyü kullanan her bir araç, köprünün kullanım ömrünü kısaltmaktadır. Öte yndan araç sahipleri köprü sayesinde daha önce gidemedikleri ya da daha fazla yakıt yakarak gidebildikleri yerlere daha kısa yoldan gitme fırsatına erişirler. Bu noktada köprü, devlet için negatif bir dışsallık örneği gösterir. Zira araç sahiplerinin köprüyü kullanma kararı, devletin daha yakın zamanda köprüyü yenilemesine neden olabilir. İşte bu noktada devlet bu negatif dışsallığı maliyetlendirerek zararını minimuma indirmeye çalışır.
- Otobüste sigara içen birinin, içmeyen birisini etkilemesi de bir negatif dışsallıktır. Yolculukta sigara içme kararı, sigara içen için keyif verici iken sigara içmeyen için negatif bir etki oluşturur. Bu noktada sigara bir negatif dışsallık olur.
