มณฑลกรุงเทพ เป็นมณฑลที่ก่อตั้งเมื่อวันที่ 10 มิถุนายน พ.ศ. 2440 เดิมทีอยู่ภายใต้การปกครองบังคับบัญชาของเสนาบดีกระทรวงนครบาลตามลักษณะพระธรรมนุญกฎหมายเก่ามาแต่เดิม ได้จัดการปกครองท้องที่ในเขตที่ตั้งกรุงรัตนโกสินทร์กับจังหวัดธนบุรีอันเคยเป็นกรุงธนบุรีมาก่อนอีกจังหวัดหนึ่ง จากนั้นรวมหัวเมืองใกล้เคียง นนทบุรี ปทุมธานี นครเขื่อนขันธ์ สมุทรปราการ ธัญญบุรี และมีนบุรี รวมกันเป็นมณฑลกรุงเทพมหานครมีผู้บัญชาการมณฑลเทศาภิบาล
ประวัติ
พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงให้ทดลองนำเอาระบบคณะกรรมการมาใช้กับรูปแบบการปกครองเมืองหลวงอยู่ชั่วขณะหนึ่ง แต่ไม่ประสบผลสำเร็จ จึงได้โปรดเกล้าให้ยกเลิก ต่อมาได้เปลี่ยนฐานะกรมเวียงมาเป็นกระทรวงเมือง จนเปลี่ยนมาเป็นกระทรวงนครบาลตามลำดับ ต่อมาเมื่อวันที่ 10 มิถุนายน พ.ศ. 2440 สมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง มีพระราชเสาวนีย์ในฐานะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ให้บังคับใช้พระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องที่ปกครองเมืองหลวงด้วย โดยมีเสนาบดีเป็นผู้ทำหน้าที่รับผิดชอบในการปกครองกรุงเทพมหานครและธนบุรี รวมทั้งหัวเมืองใกล้เคียง ได้แก่ นนทบุรี ปทุมธานี นครเขื่อนขันธ์ สมุทรปราการ ธัญญบุรี และมีนบุรี ซึ่งรวมเรียกทั้งหมดว่า “มณฑลกรุงเทพมหานคร” และมีผู้บัญชาการมณฑลเทศาภิบาล
การปกครองมณฑลนี้ได้ใช้พระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องที่และข้อบังคับปกครองหัวเมืองโดยอนุโลม แต่ยกเว้นบางอย่างสำหรับอำเภอชั้นในของจังหวัดพระนครและธนบุรีที่มีกฎหมายสำหรับการปกครองใช้มากอยู่แล้ว ที่บังคับบัญชามณฑลและจังหวัดพระนครกับธนบุรี แต่เดิมรวมอยู่กับศาลาว่าการนครบาล และหน้าที่ผู้บังคับบัญชามณฑลรวมอยู่กับเสนาบดีกระทรวงนครบาล โดยไม่ได้มีตำแหน่งข้าหลวงเทศาภิบาล ส่วนหน้าที่ตำแหน่งอื่นก็มีตำแหน่งประจำเช่นมณฑลอื่น ๆ มีกรมอำเภอซึ่งมีหน้าที่อำนวยการปกครอง[1]
ต่อมาในสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้กระทรวงนครบาลมารวมกับกระทรวงมหาดไทย และมีการแต่งตั้งตำแหน่ง "สมุหพระนครบาล" เป็นตำแหน่งที่ขึ้นตรงกับกษัตริย์[2] ทำหน้าที่ปกครองดูแลรับผิดชอบมณฑลกรุงเทพมหานคร ซึ่งขณะนั้นประกอบด้วยจังหวัดพระนครธนบุรี นนทบุรี และสมุทรปราการ ต่อมา พ.ศ. 2458 ยกเลิกมณฑลกรุงเทพมหานครกับกระทรวงนครบาลออกจากกันตาม "ประกาศกระทรวงนครบาล เรื่อง กำหนดเขตท้องที่การปกครองกรุงเทพพระมหานคร" (21 ตุลาคม พ.ศ. 2458) แยกจังหวัดพระนครธนบุรี เป็น จังหวัดพระนคร และจังหวัดธนบุรี[3]
พ.ศ. 2476 ได้มีพระราชบัญญัติจัดระเบียบบริหารราชการแห่งราชอาณาจักรสยามขึ้น มีผลให้มณฑลเทศาภิบาลต้องยกเลิกไป การบริหารราชการของแต่ละจังหวัดจึงขึ้นกับกระทรวงมหาดไทยโดยตรงทุกจังหวัด
อ้างอิง
