Burreli është një qytet në verilindje të Shqipërisë dhe qendra administrative e Rrethit të Matit. Që nga viti 2015, është pjesë e Bashkisë Mat.[1] Qyteti i Burrelit ndodhet rreth 91 km larg nga kryeqyteti i Shqipërisë, Tirana. Popullsia e tij, sipas censusit të vitit 2011 është 10862 banorë.[2]
Burreli është një qytet i vendosur në veri-lindje të Shqipërisë. Kjo është vendodhja e tij në detaje:
Qarku: Burreli gjendet në qarkun e Dibrës, i cili është një nga 12 qarqet administrative në Shqipëri.
Koordinatat gjeografike: Koordinatat gjeografike për Burrelin janë rrethësisht: 41°36'43" Gjatësi veriore dhe 20°00'36" Gjatësi lindore.
Vendndodhja gjeografike: Burreli është i vendosur në një lartësi prej rreth 152 metra mbi nivelin e detit. Është rrethuar nga male dhe kodra, duke e bërë atë një zonë të bukur natyrore.
Lidhje rrugore: Qyteti është i lidhur me qytete të tjera të Shqipërisë përmes rrugëve dhe rrugëve të qarkullimit. Për shembull, rruga e kombit lidh Burrelin me Tiranën.
Aeroporti më i afërt: Aeroporti më i afërt ndodhet në Tiranë, Aeroporti Ndërkombëtar i Tiranës "Nënë Tereza", i cili është rreth 75 kilometra larg Burrelit.
Transporti publik: Burreli ka lidhje me transportin publik nëpërmjet autobusëve dhe furgonëve që ofrojnë shërbime të rregullta me destinacione të ndryshme brenda dhe jashtë qarkut të Dibrës.
Etimologjia
Në shekullin XV, njihej me emrin Bujril dhe Burril. Mendohet se emri vjen nga fjala bërryl: një vend i vendosur në një kthesë në formën e bërrylit.[3]Gjithashtu qyteti i Burrelit dikur quhej Qyteti i Mollëve.[nevojitet citimi]
Historia
Kërkimet arkeologjike kanë zbuluar gjurmë që tregojnë për popullimin e qytetit të Burrelit, si dhe të trevave përreth, që nga viti 7000 p.e.s. Nga periudha e hekurit dhe deri në mesjetën e hershme, banohej nga Pirustët, një fis ilir i cili shtrihej gjithashtu edhe në zonën Mirditës, Dibrës dhe Kukësit.[nevojitet citimi]
Gjithashtu, trevat e Burrelit janë banuar edhe nga kastriotët dhe ka qenë qendra e Principatës së Kastriotëve. Deri në vitin 1922, Burreli ishte fshat pa ndonjë rëndësi administrative, ndërsa në vitin 1922, ai u bë qendra administrative e rrethit të Matit dhe më pas, në vitin 1955, Burreli mori statusin e qytetit.[nevojitet citimi]
Dokumentacioni arkivor dëshmon se, megjithëse pas vdekjes së Skënderbeut kështjella e Krujës ra në duart e pushtuesve osmanë, Principata e Matit, sikurse edhe Mirdita, nuk u dorëzuan kurrë, madhje edhe pas pushtimit të të gjithë Shqipërisë së asaj kohe.[nevojitet citimi] Shumë herë matjanët dhe mirditorët u përgjakën në luftrat e parreshtura me pushtuesit, por njëkohësisht po aq herë triumfuan mbi armikun.[nevojitet citimi]
Pas pushtimit të Kosovës nga osmanllinjtë, fisi Zogolli u detyrua të largohej dhe të vendosej në Mat. Lufta kundër osmanllinjve i bashkoi Zogollët me Kastriotët dhe ata lidhën aleancë lufte kundër pushtuesve.[nevojitet citimi]
Zogu i Madh pas vdekjes së Skënderbeut u tërhoq nëpër male, në qytetin Varosh të Matit, në Burija të Lurës dhe në qytetin e Bulqizës, duke i sulmuar vazhdimisht pushtuesit dhe duke i raskapitur me luftime të pandërprera, të cilat mundësuan që krahina e Matit të mbetej pothuajse autonome. Asokohe, me të drejtë osmanllinjtë e etiketuan Zogun e Madh si “Furia e Zotit”.[nevojitet citimi]
Historia e Burrelit është e pasur dhe e gjatë.Disa nga periudhat e rendesishme te qytetit te Burrelit jane :
Periudha Antike: Ka prova arkeologjike që tregojnë për banim në zonën e sotme të Burrelit që datojnë që nga periudha antike. Në këtë periudhë, zona ka qenë e banuar nga fiset ilire, dhe më vonë, ka pasur një ndikim romak në rajon.
Periudha Bizantine: Burreli ka qenë pjesë e Perandorisë Bizantine, dhe në këtë periudhë, ka shërbyer si një qytet i rëndësishëm strategjik për shkak të pozicionit të tij në mes të maleve.
Periudha Osmane: Në shekullin 15, Burreli u pushtua nga Osmanët dhe bëri pjesë e Perandorisë Osmane për një kohë të gjatë. Në këtë periudhë, qyteti zhvilloi një aktivitet të rëndësishëm ekonomik dhe kulturor.
Pavarësia e Shqipërisë: Pas Luftës së Parë Botërore dhe shpalljes së Pavarësisë së Shqipërisë në vitin 1912, Burreli u bë pjesë e shtetit të ri shqiptar.
Komunizmi: Gjatë periudhës së komunizmit në Shqipëri, Burreli shërbente si qendër administrative dhe ekonomike për zonën rrethuese. Në këtë periudhë, qyteti përjetoi rritje të popullsisë dhe industrializimit të disa sektoreve.
Pas Luftës së Dytë Botërore: Pas Luftës së Dytë Botërore dhe shpërbërjes së regjimit komunist, Burreli dhe zona rrethuese pësuan ndryshime në planin social, ekonomik dhe politik.
Sot, Burreli është një qytet i rëndësishëm për bujqësinë, industrinë, dhe kulturën në zonën e Dibrës në Shqipëri. Historia e tij e pasur dhe e përzier ka lënë gjurmë të thella në trashëgiminë kulturore dhe historike të vendit.
Ekonomia
Zhvillimi ekonomik i qytetit të Burrelit nuk mund të shihet i ndarë nga zona që e rrethon. Duke qene se Mati ka disa prej vendburimeve me te rëndësishme të mineralit te kromit ne vendin tone përveç industrisë nxjerrëse, roli është dhënë edhe industrisë përpunuese të këtij minerali. Uzina e Ferrokromit në Burrel ka qënë industria kryesore e këtij qyteti e dhe si burim kyesor punësimi për banorët e tij. Aktivitete të tjera ekonomike të këtij qyteti mbeten shërbimet, ku tregtia me pakicë punëson numrin më të madh te banorëve.[nevojitet citimi] Papunësia vazhdon të mbetet në nivele të larta.[nevojitet citimi] Burimet kryesore ekonomike vazhdojnë te vijnë nga dërgesat e qindra te rinjve që ndodhen emigrantë ne vendet e Bashkimit Evropian.
Ekonomia e Burrelit ka qenë tradicionalisht bazuar në bujqësi dhe sektorin e shërbimeve, por ka patur disa ndryshime dhe zhvillime në dekadat e fundit. Këtu janë disa aspekte të ekonomisë së Burrelit:
Bujqësia: Burreli është një nga qytetet kryesore bujqësore në Shqipëri. Bujqësia është një sektor kyç i ekonomisë së tij, me prodhim të shumtë të kulturave të ndryshme si misri, drithërat, perimet, frutat, dhe pemët pyjore.
Industria: Në vitet e fundit, Burreli ka zhvilluar disa industrive të vogla dhe të mesme, duke përfshirë prodhimin e produkteve bujqësore të përpunuara, të tilla si verërat, verërat, vajra, etj. Industria e ndërtimit dhe sektorët e tjera të përpunimit gjithashtu kanë qenë të pranishëm në qytet.
Shërbimet: Sektori i shërbimeve është gjithashtu një pjesë e rëndësishme e ekonomisë së Burrelit. Këtu përfshihen bizneset e tregtisë, restorantet, hotelet, transporti, dhe shërbimet tjera të tilla si shëndetësia dhe arsimi.
Turizmi: Burreli ka potencial turistik për tërheqjen e vizitorëve për të eksploruar bukuritë natyrore të zonës, monumentet historike, dhe për të provuar kuzhinën tradicionale të zonës. Në dekadat e fundit, turizmi rural ka filluar të zhvillohet si një burim i rëndësishëm i të ardhurave për komunitetin lokal.
Punësimi: Sektori privat dhe sektori i shërbimeve janë burimet kryesore të punësimit në Burrel. Megjithatë, punësimi në sektorin publik dhe bujqësinë mbetet të rëndësishëm për një pjesë të madhe të popullsisë së qytetit.
Ndryshimet në ekonominë e Burrelit janë të ndikuar nga faktorë të tjerë si urbanizimi, modernizimi, dhe ndërveprimi me ekonominë rajonale dhe kombëtare.
Politika
Burreli është qendra administrative e rrethit te Matit i cili bën pjesë në qarkun e Dibres. Që nga viti 2015, qyteti i Burrelit është pjesë e Bashkisë Mat, e cila përfshin 8 njësi administrative. Kryetar i Bashkisë së Matit është Agron Malaj i Partise Socialiste.
Politika në Burrel, si dhe në të gjithë Shqipërinë, është ndryshe nga viti në vit dhe është e ndikuar nga ngjarjet aktuale, parti politike, dhe prioritetet lokale. Disa aspekte të politikës në Burrel mund të përfshijnë:
Administrata Lokale: Burreli është njësi administrative e nivelit lokal në Shqipëri. Kështu, ai ka një këshill bashkiak të zgjedhur, i cili drejton dhe menaxhon çështjet administrative, buxhetin lokal, infrastrukturën, dhe shërbimet publike në zonën e Burrelit.
Partitë Politike: Partitë politike janë të aktivizuara në Burrel, si dhe në nivelin kombëtar. Ndërsa përfaqësues të partive të ndryshme janë të pranishëm në qytet, disa prej tyre mund të kenë një ndikim më të madh sesa të tjerët, varësisht nga mbështetja e tyre nga qytetarët.
Zgjedhjet: Si pjesë e demokracisë së Shqipërisë, zgjedhjet vendore dhe kombëtare mbahen periudhikisht. Zgjedhjet lokale kanë një rëndësi të veçantë për banorët e Burrelit, pasi ato vendosin për përfaqësimin politik në nivelin lokal dhe për strukturat e pushtetit vendas.
Lidhjet Nderkombetare: Burreli, si dhe shumë qytete të tjera në Shqipëri, ka lidhje me bashkësitë ndërkombëtare dhe organizatat qeveritare për të përfituar nga ndihmat, investimet, dhe projekteve të ndryshme që mund të ndihmojnë në zhvillimin e qytetit.
Prioritetet Lokale: Politika lokale në Burrel është shpesh e fokusuar në zhvillimin e ekonomisë, infrastrukturës, arsimit, shëndetësisë, kulturës, dhe çështjeve të tjera të rëndësishme për komunitetin lokal.
Është e rëndësishme të kuptohet se politika lokale dhe qendrimet politike mund të ndryshojnë ndjeshëm midis komuniteteve dhe qyteteve të ndryshme në Shqipëri, duke u bazuar në kontekstin lokal dhe prioritetet e komunitetit.
Traditat dhe zakonet
Kultura artistike gjallon në shekuj në krahinën e Matit. Kavalli, fyelli, pipza, boria, cigone, zumaraja, ciftelia, lahuta, kanë qenë veglat e para muzikore tradicionale. Në oda filluan të këndoheshin këngë trimërie, ngjarje historike, këngë me humor dhe erotica popullore.Instrumentistë viruozë, me meloditë e bukura që ezekutonin bënin rrthin dëgjues për vetë. Shumë këngëtarë matjanë me zërin e tyre kumbues e shumë melodioz depërtonin në shpirtin artdashës të matjanëve. Orkestrimet popullore me cifteli, lauri e daulle ishin orkestrimet kryesore në dasma e gëzime popullore. Në oda e në ambiente festive, muzika shoqërohej me valle të bukura si nga burrat, ashtu edhe nga gratë.Gjatë gjithë veprimtarisë së shtëpisë së kulturës në Mat u përgatitën mjaft ansamble ekoncerte folklorike dhe artistike, u përgatiten premiera estrade e takime teatrale.
Dega e teatrit dhe e estradës drejtohej nga regjizori i talentuar Bajram Ballabani, Shtëpia e Kulturës në Burrel u bë qendër e grumbullimit të folklorit popullor matjan. Nëpërmjet disa festivaleve apo takimeve folklorike, artistike, teatrore etj, jo vetëm evidentohej folklori, por zbuloheshin talente të këngës e të interpretimit të folklorit e të muzikës matjane. Mbi bazën e elementit të përzgjedhur dhe të materialit folklorik dhehumoristik ngriheshin ansamblet folklorike dhe të estradës të cilët konkuronin në aktivitete kombëtare. Mati zuri vend në shumë festivale e takime artisike si në Gjirokastër, Elbasan, vlorë, Berat, Kukës, Peshkopi, Lezhë etj.
Burreli, si një qytet i pasur në histori dhe kulturë, ka një sërë traditash dhe zakonesh të veçanta që e karakterizojnë atë. Këto tradita dhe zakone shpesh reflektojnë trashëgiminë kulturore dhe historike të qytetit. Disa prej tyre përfshijnë:
Festat Tradicionale: Burreli ka një gamë të gjerë festash dhe festivale tradicionale që festohen me krenari nga banorët lokalë. Për shembull, festat fetare si Bajrami dhe Pashkët, si dhe festat popullore siç është Dita e Verës apo 31 Korriku janë festime të rëndësishme në qytet.
Muzika dhe Këngët Tradicionale: Muzika tradicionale dhe këngët janë pjesë integrale e kulturës së Burrelit. Këngët popullore dhe muzika tradicionale shpesh luhet dhe këndohet në ngjarje familjare, festa dhe ngjarje komunitare.
Kuzhina Tradicionale: Kuzhina e Burrelit është një pasuri e kulturës së tij. Specialitetet lokale si "tava e gjellës" (një pjatë tradicionale me mish dhe perime të pjekura në furrë), sallata të ndryshme, gjellë me peshk, dhe ëmbëlsira të traditës janë të njohura dhe të preferuara nga banorët dhe vizitorët.
Veshjet Tradicionale: Veshjet tradicionale, të tilla si fustanet dhe kostumet e përjetshme, mbeten një pjesë e rëndësishme e identitetit kulturor të Burrelit. Për disa ngjarje të veçanta, si martesat dhe festat tradicionale, banorët e qytetit mund të veshin veshje tradicionale për të shprehur kulturën dhe trashëgiminë e tyre.
Rrugëtimet Tradicionale dhe Mbledhjet Komunitare: Banorët e Burrelit kanë zakonin e rrugëtimeve të përbashkëta dhe mbledhjeve komunitare, ku familjet dhe miqtë bashkohen për të festuar dhe për të shkëmbyer përvoja dhe histori.
Këto janë disa prej traditave dhe zakoneve të Burrelit, një qytet që është i pasur në kulturë dhe tradita të hershme, të cilat vazhdojnë të jetojnë dhe të festohen sot.
Veshjet popullore
Në Shqipëri, Mati konsiderohet krahinë e pasur me veshje popullore,[nevojitet citimi] sidomos atyre të grave ku ka një larmi ngjyrash ku dominojnë e kuqja e verdha dhe e bardha. Veshja e grave kryesisht është e përbërë nga këmishë e bardhë, jelek i kuq me temina ngjyre ari, të cilat krijojnë figura të ndryshme, kryesisht degë peme. Veshja popullore e burrave është një veshje tipike e kohës së hereshme me një qeleshe të bardhë, këmishë të bardhë si dhe jelek të kuq me temina.[nevojitet citimi]
Skuadra përfaqësuese e Burrelit në futboll është KS Burreli, që luan në Kategorinë e Parë. Ekipi u krijua në vitin 1952 fillimisht me emrin "31 korriku". Stadiumi quhet "Liri Ballabani" dhe ka një kapacitet prej rreth 3000 vendesh.[5]
