Arkimedi

Arkimedi i Sirakusit
Ἀρχιμήδης
Arkimedi i Menduar nga Domenico Fetti (1620)
Lindi	287 p.e.s Sirakuza, Siçilia
Vdiq	rr. 212 BC (përarfërsisht 75 vjet) Syracuse, Siçili
Njohur për	List Ligji i Arkimedit Vidhosja e Arkimedit Qendra e gravitetit Statika Hidrostatika Ligji i llozit E pandara Ndërtimi i neusis[1] Lista e gjërave të tjera të emëruara pas tij
Karriera shkencore
Fushat	Matematikë Fizikë Inxhinieri Astronomi Mekanikë
Influences	Eudoxus
Influenced	Apolloni[2] Hero Pappus Eutocius

Busti Arkimedit në Sirakusë

Arkimedi (greq: Αρχιμήδης - Arhimēdēs) ishte një matematikan, fizikant, inxhinier, astronom dhe shpikës grek nga qyteti antik i Sirakuzës në Siçili.^[3] Megjithëse dihen pak detaje të jetës së tij, ai konsiderohet si një nga shkencëtarët kryesorë në antikitetin klasik. I konsideruar si matematikani më i madh i historisë së lashtë dhe një nga më të mëdhenjtë e të gjitha kohërave,^[4] Arkimedi parashikoi llogaritjet dhe analizat moderne duke aplikuar konceptin e së voglës pafundësisht dhe metodën e shterimit për të nxjerrë dhe vërtetuar me rigorozitet një sërë teorema gjeometrike,^[5] duke përfshirë: sipërfaqen e një rrethi; sipërfaqja dhe vëllimi i një sfere; zona e një elipsi; zona nën një parabolë; vëllimi i një segmenti të një paraboloidi të revolucionit; vëllimi i një segmenti të një hiperboloidi të revolucionit; dhe zona e një spiraleje.^[6][7]

Arritjet e tjera matematikore të Arkimedit përfshijnë nxjerrjen e një përafrimi të pi; përcaktimi dhe hetimi i spirales që tani mban emrin e tij; dhe krijimi i një sistemi duke përdorur fuqizimin për të shprehur numra shumë të mëdhenj. Ai ishte gjithashtu një nga të parët që aplikoi matematikën në fenomenet fizike, duke themeluar hidrostatikën dhe statikën. Arritjet e Arkimedit në këtë fushë përfshijnë një provë të parimit të llozit,^[8] përdorimin e gjerë të konceptit të qendrës së gravitetit,^[9] dhe shpalljen e ligjit të lëvizjes. Ai vlerësohet gjithashtu me projektimin e makinave inovative, të tilla si pompa e tij me vidë, rrotullat e përziera dhe makinat mbrojtëse të luftës për të mbrojtur Sirakuzën e tij të lindjes nga pushtimi.

Arkimedi vdiq gjatë rrethimit të Sirakuzës, kur u vra nga një ushtar romak pavarësisht urdhrave që ai të mos lëndohej. Ciceroni përshkruan vizitën e varrit të Arkimedit, i cili mbizotërohej nga një sferë dhe një cilindër, të cilin Arkimedi kishte kërkuar të vendosej në varrin e tij për të përfaqësuar zbulimet e tij matematikore.

Ndryshe nga shpikjet e tij, shkrimet matematikore të Arkimedit ishin pak të njohura në antikitet. Matematikanët nga Aleksandria e lexuan dhe e cituan atë, por përmbledhja e parë gjithëpërfshirëse nuk u bë deri rreth vitit 530 pes nga Isidori i Miletit në Kostandinopojën Bizantine, ndërsa komentet mbi veprat e Arkimedit nga Eutocius në shekullin e 6-të i hapën ato për një lexues më të gjerë për herë të parë. Kopjet relativisht të pakta të punës së shkruar të Arkimedit që mbijetuan gjatë Mesjetës ishin një burim me ndikim idesh për shkencëtarët gjatë Rilindjes dhe përsëri në shekullin e 17-të,^[10][11] ndërsa zbulimi në vitin 1906 i veprave të humbura më parë nga Arkimedi në Archimedes Palimpsest ka dhënë njohuri të reja se si ai mori rezultatet matematikore.^{[12][13][14][15]}

Zbulimet dhe jetesa

Arkimedi dallohej si më i mençuri i asaj kohe. Pas kumtimit të këtij lajmi se Arkimedi ishte njeri i mençur mbreti e thirri dhe i tha Arkimedit që kishte kërkuar një kurorë të punuar me dorë dhe mendonte se personi që e kishte punuar kurorën, nuk e kishte punuar vetëm me ar, por e kishte përzier me metale të tjera, dhe nëse nuk do ta gjente mbreti i tha se ai do të ekzekutohej. Arkimedi mendoi e mendoi, mirëpo fati ishte i tillë që nuk gjeti gjë dhe mori një vendim. Sipas riteve të atëhershme të vdisje i pastër ishte gjë e mirë për zotërat e tu dhe Arkimedi tha: "Do vdes se do vdes të paktën në botën tjetër të jem i pastër". Kështu ai mbushi një vaskë me ujë dhe kur u fut pa se uji u derdh. Dhe keshtu me vete filloi të mendohej pasi e përpiloi teorinë e tij ato momente lakuriq doli nëpër rrugë duke përtitur "EUREKA" (sq. E GJETA) askush nuk e dinte se ç'kishte Arkimedi mirëpo ai e njihte gëzimin e tij sepse do të jetonte. Të nesërmen i kërkoi të njëjtën masë ari që të jetë e barabartë me masën e kurorës. Futi në ujë kurorën e punuar dhe mblodhi ujin e derdhur në një enë të thjeshtë, të njëjtën gjë bëri edhe me masën e arit. Pasi bëri të njëjtin proces, dy sasitë e ujit i peshoi me njëratjetrën dhe doli në konkluzionin që kurora ishte e përzier me metale të tjera. Dhe kështu jeta e tij vazhdoi deri më 212 p.e.s (atë kohë vitet numëroheshin mbrapshtë). Më vonë këtë teori Arkimedi e thelloi edhe më shumë ku tregoi se kjo teori vlenë edhe për gazet jo vetëm për lëngjet, mirëpo tek gazet nuk mund të vrojtohet qartë.

Arkimedi u bë i njohur pasi mori pjesë në mbrojtjen e Sirakuzës kundër rrethimit romak në Luftën e Dytë Punike. Ka të ngjarë që ai i zmbrapsi romakët me makineritë e tij të luftës të përpiluara me dorën e tij. Thuhet se ai ka mundur të lëvizë një anije të madhe gjithsej me ekipazh dhe ngarkesë vetëm me një litar. Mendohet të ketë zbuluar parimin e dendësisë dhe pluskimit, i njohur edhe si "Parimi i Arkimedit" që sipas gojëdhënës e zbuloi ndërsa ai po lahej në një vaskë (doli jashë nëpër rrugë duke bërtitur "Eureka" (evrika) - (e gjeta)). Atij i mvishet edhe shpikja e odometrit gjatë Luftës së Parë Punike. Një nga shpikjet e tij të përdorura për mbrojtje ushtarake të Sirakuzës kundër pushtimit romak ishte grremçi i Arkimedit.

"Μη μου τους κύκλους τάραττε" Mos mi trazo rrathët

Thuhet se ai parandaloi një sulm romak mbi Sirakuzën duke përdorur një grumbull të madh pasqyrash (mendohet të kenë qenë mburoja të pastruara shumë mirë) që pasqyronin dritën e diellit dhe të cilat shkaktuan që anijet të merrnin zjarr.

Arkimedi u vra nga një ushtar romak në plaçkitjen e Sirakuzës gjatë Luftë së Dytë Punike megjithëse urdhëri i Marçelusit ishte që ai të mos prekej. Grekët thonë se u vra ndërsa vizatonte në rërë i zhytur në punën e tij dhe i bezdisur nga ndërprerja e ushtarit, i paskërka thëne frazën që do të bëhej e famshme: "Μη μου τους κύκλους τάραττε" (Mos mi trazo rrathët).

Kjo histori tregohet që të vihet në pah mendja e lartë greke me dorën-vrasëse romake. Megjithkëtë duhet të shënohet se Arkimedi shkatërroi me makineritë e tij luftarake një pjesë të mirë të fuqisë pushtuese romake, kështu që vdekja e tij mund të ketë qënë një ndëshkim.

Në krijimtari e largpamësi ai ia kaloi çdo matematikani evropian para Rilindjes.

Referime

1. Knorr, Wilbur R. (1978). "Archimedes and the spirals: The heuristic background". Historia Mathematica (në anglisht). 5 (1): 43–75. doi:10.1016/0315-0860(78)90134-9. "To be sure, Pappus does twice mention the theorem on the tangent to the spiral [IV, 36, 54]. But in both instances the issue is Archimedes' inappropriate use of a 'solid neusis,' that is, of a construction involving the sections of solids, in the solution of a plane problem. Yet Pappus' own resolution of the difficulty [IV, 54] is by his own classification a 'solid' method, as it makes use of conic sections." (p. 48)
2. Heath, T. L. (1896). Apollonius of Perga: Treatise on Conic Sections with Introductions Including an Essay on Earlier History of the Subject (në anglisht). fq. lxiix, lxxxi, xlii–xliii, cxxii. Arkivuar nga origjinali më 24 qershor 2021. Marrë më 25 qershor 2021.
3. "Archimedes (c. 287 – c. 212 BC)". BBC History (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 19 prill 2012. Marrë më 7 qershor 2012.
4. *John M. Henshaw (10 shtator 2014). An Equation for Every Occasion: Fifty-Two Formulas and Why They Matter (në anglisht). JHU Press. fq. 68. ISBN 978-1-4214-1492-8. Arkivuar nga origjinali më 21 tetor 2020. Marrë më 17 mars 2019. Archimedes is on most lists of the greatest mathematicians of all time and is considered the greatest mathematician of antiquity.
   • Calinger, Ronald (1999). A Contextual History of Mathematics (në anglisht). Prentice-Hall. fq. 150. ISBN 978-0-02-318285-3. Shortly after Euclid, compiler of the definitive textbook, came Archimedes of Syracuse (ca. 287 212 BC), the most original and profound mathematician of antiquity.
   • "Archimedes of Syracuse" (në anglisht). The MacTutor History of Mathematics archive. janar 1999. Arkivuar nga origjinali më 20 qershor 2013. Marrë më 9 qershor 2008.
   • Sadri Hassani (11 nëntor 2013). Mathematical Methods: For Students of Physics and Related Fields (në anglisht). Springer Science & Business Media. fq. 81. ISBN 978-0-387-21562-4. Arkivuar nga origjinali më 10 dhjetor 2019. Marrë më 16 mars 2019. Archimedes is arguably believed to be the greatest mathematician of antiquity.
   • Hans Niels Jahnke. A History of Analysis (në anglisht). American Mathematical Soc. fq. 21. ISBN 978-0-8218-9050-9. Arkivuar nga origjinali më 26 korrik 2020. Marrë më 16 mars 2019. Archimedes was the greatest mathematician of antiquity and one of the greatest of all times
   • Stephen Hawking (29 mars 2007). God Created The Integers: The Mathematical Breakthroughs that Changed History (në anglisht). Running Press. fq. 12. ISBN 978-0-7624-3272-1. Arkivuar nga origjinali më 20 nëntor 2019. Marrë më 17 mars 2019. Archimedes, the greatest mathematician of antiquity
   • Vallianatos, Evaggelos (27 korrik 2014). "Archimedes: The Greatest Scientist Who Ever Lived". HuffPost (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 17 prill 2021. Marrë më 17 prill 2021.
   • Kiersz., Andy (2 korrik 2014). "The 12 mathematicians who unlocked the modern world". Business Insider (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 3 maj 2021. Marrë më 3 maj 2021.
   • "Archimedes" (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 23 prill 2021. Marrë më 3 maj 2021.
   • Livio, Mario (6 dhjetor 2017). "Who's the Greatest Mathematician of Them All?". HuffPost (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 7 maj 2021. Marrë më 7 maj 2021.
5. Jullien, V. (2015), J., Vincent (red.), "Archimedes and Indivisibles", Seventeenth-Century Indivisibles Revisited, Science Networks. Historical Studies (në anglisht), Cham: Springer International Publishing, vëll. 49, fq. 451–457, doi:10.1007/978-3-319-00131-9_18, ISBN 978-3-319-00131-9
6. O'Connor, J.J.; Robertson, E.F. (shkurt 1996). "A history of calculus" (në anglisht). Universiteti i Shën Andreut. Arkivuar nga origjinali më 15 korrik 2007. Marrë më 7 gusht 2007.
7. Heath, Thomas L. 1897. Works of Archimedes.
8. Goe, G. (1972). "Archimedes' theory of the lever and Mach's critique". Studies in History and Philosophy of Science Part A (në anglisht). 2 (4): 329–345. Bibcode:1972SHPSA...2..329G. doi:10.1016/0039-3681(72)90002-7.
9. Berggren, J. L. (1976). "Spurious Theorems in Archimedes' Equilibrium of Planes: Book I". Archive for History of Exact Sciences (në anglisht). 16 (2): 87–103. doi:10.1007/BF00349632. ISSN 0003-9519. JSTOR 41133463. S2CID 119741769.
10. Hoyrup, J. (2019). Archimedes: Knowledge and lore from Latin Antiquity to the outgoing European Renaissance (në anglisht). Selected Essays on Pre- and Early Modern Mathematical Practice. fq. 459–477.
11. Leahy, A. (2018). "The method of Archimedes in the seventeenth century". The American Monthly (në anglisht). 125 (3): 267–272. doi:10.1080/00029890.2018.1413857. S2CID 125559661. Arkivuar nga origjinali më 14 korrik 2021. Marrë më 20 mars 2021.
12. "Works, Archimedes" (në anglisht). University of Oklahoma. 23 qershor 2015. Arkivuar nga origjinali më 15 gusht 2017. Marrë më 18 qershor 2019.
13. Paipetis, Stephanos A.; Ceccarelli, Marco, red. (8–10 qershor 2010). The Genius of Archimedes – 23 Centuries of Influence on Mathematics, Science and Engineering: Proceedings of an International Conference held at Syracuse, Italy. History of Mechanism and Machine Science (në anglisht). Vëll. 11. Springer. doi:10.1007/978-90-481-9091-1. ISBN 978-90-481-9091-1.
14. "Archimedes – The Palimpsest" (në anglisht). Walters Art Museum. Arkivuar nga origjinali më 28 shtator 2007. Marrë më 14 tetor 2007.
15. Flood, Alison. "Archimedes Palimpsest reveals insights centuries ahead of its time". The Guardian (në anglisht). Arkivuar nga origjinali më 15 maj 2021. Marrë më 10 shkurt 2017.