PROFILBARU.COM

Zakonopravilo ili Nomokanon^[1] (gr. nomos – zakon, kanon – pravilo) je zbornik romejskih crkvenih i pravnih propisa, koje je priredio Sveti Sava početkom 13. veka. Smatra se najstarijim sačuvanim srpskim pravnim aktom.

Sava preveo Nomokanon sa grčkog jezika. Savin prevod vizantijskog Nomokanona je usvojen na saboru u manastiru Žiča 1221. godine, kao najviši crkveni i državni pravni akt.^[2] Pošto su kanoni Crkve umnogome regulisali život podanika, Savina kompilacija se u znatnoj meri odnosila na oblast koju danas smatramo građanskim pravom.^[2]

Savinom verzijom Nomokanona Crkva i država u Raškoj su načinjeni ravnopravnim partnerima, tako što to su izbačeni vizantijski zakonski tekstovi (Ekloga, Epanagoga i komentari Balsamona iz 12. veka) koji podređuju crkvu državi.^[2]

Sava je u Nomokanonu naveo i Atanasijev popis kanonskih knjiga, kako bi sprečio upotrebu slovenskih apokrifa.^[3]

Vizantijski nomokanoni

Prvi put se ovakav crkveni zbornik pominje 451. godine u vezi sa odlukama Halkidonskog sabora. U ovaj zbornik uključeni su skraćeni tekstovi svih pravila - sinopsis. Sastavljanje ovog zbornika pripisuje se Stefanu Efeskom, po kome je i nazvan Sinopsis Stefana Efeskog. Sastavljanje crkveno-građanskog zbornika, u kome se materija izlaže sistematski prema pravnim pitanjima koja obrađuje, pripisuje se carigradskom patrijarhu Jovanu Sholastiku. Ovaj zbornik sadrži i delove 12 novela cara Justinijana koji se odnose na crkveno-pravnu problematiku. Poznat je kao Nomokanon Jovana Sholastika (oko 550), a negde ga zovu Sintagma Jovana Sholastika. Ukoliko su u zborniku nomokanonskog tipa izložena samo pravila bez tumačenja on se naziva sintagma. Početkom 7. veka u vreme patrijarha Sergeja (610-638) nastaje crkveni zbornik Kanonska Sintagma, koju je pravnik Julijan spojio sa zbirkom zakona iz Justinijanovog zakonodavstva (Collectio tripartita), nepoznatog sastavljača iz istog razdoblja. Tako je nastao Nomokanon u 14 naslova. U ovaj nomokanon su 883. uneta pravila Trulskog i Drugog Nikejskog sabora, zatim pravila pomesnih Carigradskih sabora i velikog broja svetovnih sabora. Patrijarh Fotije je za ovaj nomokanon napisao predgovor i on je nazvan po njemu. Fotijev nomokanon je 920. odlukom Carigradskog sabora, kome je prisustvovalo četiri patrijarha istočnih crkava, postao i zvaničan pravni akt hrišćanske crkve.

Metodijev nomokanon

Prvi slovenski nomokanon sastavio je Metodije (oko 868. godine). To bi bio Liber Sclavorum qui dicitur Methodius, pomenut u Kraljevstvu Slovena, delu popa Dukljanina iz Bara, napisanom između 1167. i 1173. godine. Svoje ime zakonik je nosio po slovenskom prosvetitelju Metodiju, koji je bio njegov sastavljač. Sastojao se od Metodijevog prevoda Nomokanona Jovana Sholastika oko 550. i iz Zakona sudnji ljudem (slovenska prerada Ekloge). Ekloga^[4] (izbor zakona) je vizantijski zbornik iz 740. godine, donet za vreme careva Lava III i Konstantina V. To je skraćena verzija Justinijanovog zbornika. Metodijev nomokanon (kako je bio nazvan ovaj zakonik) je verovatno izrađen pred Metodijev polazak u Donju Panoniju, kod kneza Kocelja i njegovih Slovenaca (869—870 i 873—874) i bio je namenjen svim Slovenima.

Savino Zakonopravilo

Sveti Sava je nekoliko godina radio na prevođenju i uređivanju Nomokanona, a završio ga je 1220. godine u Solunu.^[2] Kao osnovu za svoj tekst je koristio vizantijski Nomokanon u četrnaest naslova iz 7. veka, koji je dopunio komentarima Aristinosa i Jovana Zonarasa iz 12. veka. Savino Zakonopravilo je na saboru u Žiči 1221. godine usvojeno kao najviši pravni akt srpske crkve.^[2]

Zakonopravilo je regulisalo veoma veliku oblast društvenih odnosa, kako crkvenih tako i građanskih.^[5] Deo Zakonopravila koji se odnosio na crkveno pravo sačinjavali su: Sinopsis Stefana Efeskog, Nomokanon Jovana Sholastika, Nomokanon u 14 naslova, Pravila svetih apostola, Pravila svetih otaca, Odluke Vaseljenskih i Pomesnih sabora i Mojsijevo zakonodavstvo (3. i 5. knjiga Mojsijeva).

Deo koji se odnosio na Građansko pravo sačinjavali su: Izvodi iz Novela Justinijanovih (oko 550), pravni zbornik koji je sastavio Jovan Sholastik, Collectio tripartita, zbirka zakona iz Justinijanovog zakonodavstva^[6]^[7] i Prohiron^[8] (Zakon gradski) iz 879. godine, zbornik vizantijskog građanskog, krivičnog i procesnog prava. Presađivanjem (recepcijom) rimsko-vizantijskog prava Srbija je postala sastavni deo evropske i hrišćanske civilizacije.

Zakonopravilo je imalo 70 glava: 6 uvodnih, 44 crkvenog prava i 20 svetovnog prava. Zakonopravilo nije samo puki prevod vizantijskih građanskih i crkvenih pravnih akata, nego sadrži i tumačenja koja je napisao sveti Sava. Zbog toga Zakonopravilo ima svoju originalnost i vrednost. Sava je u svoje Zakonopravilo uneo brojne propise o zaštiti siromašnih, obespravljenih i ugroženih slojeva društva. Sava je u Zakonopravilu naglasio skladan odnos između duhovne i svetovne vlasti. Tako je, zahvaljujući Savi, u Srbiju presađena teorija simfonije.

Sačuvano je više prepisa Savinog Zakonopravila.

Ilovički prepis je nastao 1262. godine u manastiru Svetog Arhanđela Mihaila na Ilovici, današnji manastir Svetih Arhanđela kod Tivta, gde se nalazilo sedište Zetske episkopije. Pisan je na pregamentu i ima 398 listova. Čuva se u biblioteci Akademije Nauka u Zagrebu.
Raški prepis je nastao 1305. godine u Petrovoj crkvi u Rasu. Pisan je na pergamentu i ima 427 listova. Čuva se u Istorijskom muzeju u Moskvi.
Dečanski prepis je nastao oko 1340. godine. Pisan je na tankom pergamentu i ima 284 listova. Čuva se u biblioteci manastira Dečani.
Pčinjski prepis je nastao oko 1370. godine. Pisan je na hartiji, u kožnom je povezu i ima 305 listova. Čuva se u Srpskoj Akademiji Nauka i Umetnosti u Beogradu.
Morački prepis je nastao oko 1615. godine. Pisan je na hartiji i ima 347 listova. Čuva se u Muzeju Srpske pravoslavne crkve u Beogradu.

Uticaj

Nomokanon je takođe preveden sa grčkog i uveden u Bugarsku početkom 13. veka.^[9]

Savin Nomokanon je bio najviši pravni akt u srednjovekovnoj srpskoj državi, sve do Dušanovog zakonika u 14. veku. U međuvremenu je kralj Milutin doneo neke pravne regulative, koje većinom nisu sačuvane, pa se ne zna da li su predstavljale celovit zakonik.^[9] Neki delovi Savinog Zakonopravila su uključeni u Dušanov Zakonik iz 14. veka (članovi 6, 8, 11, 101, 109 i 196).^[10]

Savinom Zakonopravilo je štampano u Moskvi 1650. i 1653. godine (pod nazivom Krmčija), a zatim preštampavano u 18. i 19. veku. Za prvo izdanje je nađeno da je pogrešno, a drugo je rastureno u 1.200 primeraka, pa je doprlo i do Srba. Od 17. veka Srbi se služe Savinim Zakonopravilom u ruskim štampanim izdanjima. Poslednje rusko izdanje je iz 1914. godine. Od Rusa primljen je naziv Krmčija, koji ukazuje da se Nomokanonom krmari brod crkveni.

Prvobitno u Savinom Zakonopravilu nisu bili Zakon sudnji ljudem i Sud cara Leona i Konstantina (slovenske prerade Ekloge). Štampani tekst ih sadrži.

Zakonopravilo je postalo prvi zakonik obnovljene Srbije, 1804. godine kada je počela srpska revolucija. Prota Mateja Nenadović je time nastavljao Savin zakonodavni rad. Na Zakonopravilo nailazimo i u Srpskom građanskom zakoniku iz 1844. godine (članovi 93 i 94).