Nakon raspada SFRJ, sve republike postepeno legalizuju i aktivno unapređuju položaje LGBT+ osoba u novonastalim državama. Neki su autori analizirali regionalnu saradnju i LGBT mreže u državama bivše Jugoslavije kao jedan oblik svesnog odbacivanja nacionalizma, što predstavlja važne karakteristike savremenog LGBT aktivizma u jugoistočnoj Evropi. Proučavanje historije homoseksualnosti u kontekstu bivše Jugoslavije je važno u borbi protiv homofobnih argumenata, kao ono da je homoseksualnost "uvozni proizvod sa Zapada".
Kraljevina Jugoslavija
Stav državnih autoriteta u međuratnojKraljevini Jugoslaviji, u vidu odredbi Krivičnog zakona iz 1929. godine, nije se bitnije promenio u odnosu na 19. vek. Do tada je važio Kriminalni, odnosno Kaznitelni zakonik za Knjažestvo Srbiju od 28. marta 1860. godine koji u članu 206 propisuje kaznu od 6 meseci do 4 godine zatvora.[1] Jugoslovenski krivični zakonik iz 1929. zabranio je „razvratnost protiv poretka prirode“, kažnjavali su se istospolni odnosi i muškaraca i žena, a kazna je bila ili zatvorska (dužina nije definisana) ili novčana (tadašnjih 50.000 jugoslovenskih dinara). U studiji Dejana Zeca „Nevidljivi u oluji: Položaj homoseksualaca u okupiranoj Srbiji (1941-1944)”, međuratna država se nije obazirala aktivnije progoniti ove osobe jer je, prema autorovim rečima, imala dovoljno drugih briga koje su joj na širem društvenom planu donosili ženski pokret, ideje slobodne vanbračne ljubavi itd. Na drugoj strani, osuda javnosti za osobe istopolne seksualne orijentacije nije izostajala. Zbog straha, prikrivanja i povlačenja, o životima homoseksualaca u ovom periodu ima veoma malo tragova.[2]
Zakonik je naišao na protivljenje jednog dela javnosti. Tadašnji pravnik i profesor kriminologijeMihail Čubinski smatrao je da „je polni život pojedinaca njihova privatna i intimna stvar” i da „država treba što manje da se meša u tu stvar”. Takođe je rekao da je „čovečanstvo dugo patilo od mešanja religijskih i moralnih pojmova sa pravom”. Iako se veliki broj stavova Čubinskog kao što je politika svoja 4 zida sa današnje tačke gledišta smatraju homofobičnim, njegovi stavovi su smatrani liberalnim u vremenu u kojem je živeo.[3] Takođe je o tome 1930. godine napisao:
Komplikacije dolaze još i zbog toga, što je napredak psihijatrije (a naročito psihopatologije) osvetlio novom svetlošću čitav niz pojava u polnom životu, koja se otklanjaju od norme, i pokazao je, da se čitav niz ružnih dela i ekscesa u polnoj sferi ne javlja često puta kao posledica moralne pokvarenosti, već kao posledica urođenih osobina ili nesreće.[4]
Vrlo malo istraživanja posvećuje se iskustvima homoseksualnih osoba sa prostora Jugoslavije u Drugom svetskom ratu; dok za nacističku Nemačku postoje brojne autobiografske beleške, sa prostora bivše Jugoslavije ne postoji ništa slično. Enciklopedija gej istorije i kulture daje posebnu fusnotu za Hrvatsku: “malo informacija postoji o represiji u Hrvatskoj, Slovačkoj, Mađarkoj, Rumuniji i Finskoj”, a ključna studija The Pink Triangle: The Nazi War Against Homosexuals koja opisuje proganjanja homoseksualaca u zemljama pod nemačkom okupacijom Jugoslaviju uopšte ne spominje.[6]
Nezavisna Država Hrvatska, kao država marionetka Trećeg Reicha, homoseksualce je progonila, pogubljavala i slala u koncentracijske logore, bez obzira na njihove nacionalnosti ili ideološke opredeljenosti.[6]Ilija Jakovljević, advokat, pisac i član Hrvatske seljačke stranke, u svojim memoarima o vremenima koje je proveo u logoru Stara Gradiška, „Konclogor na Savi”, spominje kako je tokom robije u zagrebačkom zatvoru na Trgu N16 (danas Trg žrtava fašizma) upoznao jednog muškarca „ljubitelja muškog tela” koji je iz nepoznatih razloga takođe bio zatvorenik. Jakovljević ne upućuje nedvosmisleno da li je muškarac zatvoren zbog svoje seksualne orijentacije, nego samo na njegov identitet.[7]
S druge strane, pozna se samo dva slučaja, odnosno nagoveštaja o odnosima prema homoseksualcima među partizanima. Sud časti pri Glavnom štabu narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Hrvatske, sastavljen od političkog komesara Rade Žigića, potpukovnika Bogdana Oreščanina i majora Gjure Matića, 4. marta 1944. godine je zbog održavanja homoseksualnih veza sa stražarima svoje sekcije na smrt osudio kapetana Josipa Mardešića (26) iz Komiže.[8] Drugi slučaj opisuje Milovan Đilas u svojim ratnim memoarima. U jednom pasusu njegovih uspomena „Revolucionarni rat” Đilas opisuje kako su homoseksualci isterivani iz Komunističke partije zbog svoje seksualnosti. Prema jednom njegovom memoaru, Đilasu je jednom prilikom Rifat Burđžević, sekretar Sanđžačkog komiteta KPJ, rekao da su mu vojnici srpskog bataljona otkrili da je “jedan Musliman, dobar vojnik i revnostan komunista” – homoseksualac. Burdžević se dvoumio “da li da pogubi tu ‘nakazu’”, a Đilas je ostao neizvestan o zvaničnoj partijskoj praksi ili ičemu što su o tomu pisali Marx i Lenjin, ali je zaključio da „od takvog poroka pate i proleteri, a ne samo buržoaski dekadenti.” Za Đilasa je ipak homoseksualnost bila „porok” te je zaključio da se ne može tolerisati da imaju ikakve partijske funkcije, niti biti među čelnicima partizanskog pokreta. Kasnije se doznalo da je isti mladić homoseksualac komu je bilo dozvoljeno da ostane u partizanima „po izgledu bio sušta muškost, bio veoma hrabar i hrabro pao.“[9] Ova dva slučaja ukazuju da nije postojala jednoobrazna praksa, ostavljajući otvoreno pitanje o postupanju i tolerantnosti ostalih čelnika pri sličnim situacijama.[6]
Jedna od glavnih glasina u Zagrebu iz ovog doba je navodna ljubavna veza Vladimira Nazora i Ivana Gorana Kovačića, pisaca i učesnika narodnooslobodilačke borbe.[10] Mišljenje je da je veće "učešće prominentnih ličnosti homoseksualne opredeljenosti" u KPJ i NOB-u "moglo uticati na ublažavanje stavova ostalih članova partizanske elite prema homoseksualnosti."[6]
SFR Jugoslavija
Progoni homoseksualaca su nastavljeni i nakon Drugog svetskog rata, posebno u periodu od 1948. do 1960-ih. Postoje brojna svedočenja o hapšenjima, proganjanima i zatvaranjima širom Jugoslavije.[11] Takva proganjanja opravdana su reakcionarnim frazama o homoseksualcima kao “neprijateljima sistema“ i “proizvodom nezasitnog kapitalizma“. Arhivski materijali pokazuju da odluka da se homoseksualnost nastavlja kažnjavati nije bila niti samorazumljiva, niti je donesena konsenzusom ni u tišini, a sam je državni i partijski vrh prvotno namjeravao homoseksualnost sasvim dekriminalizovati.[12] U Dubrovniku sred Straduna članovi su Komunističke partije ljude osuđene zbog homoseksualnosti sprovodili vezane gradskim ulicama i izlagali ih kamenovanju ("šetnja srama"), a neka od najmučnijih suđenja odvijala su se u Rijeci gde su homoseksualni muškarci osuđivani na Goli otok na kojem su mnogi i stradali odnosno bivali ubijeni. Mnogi su homoseksualci plašeni takvih sudbina izvršavali samoubistva ili bežali iz Jugoslavije u zapadnu Evropu.[6] Slobodan progon homoseksualaca zaustavljen je 1959. kada su zakonodavci zvanično kriminalizovali mušku homoseksualnost s maksimalnom zatvorskom kaznom od 1 godine,[13] novčanom kaznom ili prinudnim radom sa slobode. Kao glavnim razlogom za kaznu se delom navodilo "zavođenje" i "kvarenje zdrave i moralne radničke omladine", odnosno da su "dekadentne buržuje koji žele srušiti socijalizam".[14] Na lezbijske odnose nije se gledalo kao seksualni čin već kao bludnu radnju koja podleže samo prekršajnoj prijavi. U razdoblju od 1951. do 1977. godine na temelju Kaznenog zakona SFRJ osuđeno je oko 520 muškaraca za „muški protivprirodni blud”, odnosno homoseksualnost, od kojih je njih pola osuđeno na uslovnu kaznu zatvora, a ostali na kraće zatvorske kazne. Neki su od njih oslobađani jer su bili radnici i verovalo se da su bili žrtva osoba koje ih žele "iskoristiti". Za bilo koju homoseksualnu osobu bilo je nemoguće da bude član Partije, mada se i danas vode rasprave o seksualnosti pojedinih visokih funkcionera KPJ-SKJ. U kontekstu ostatka Evrope, u istom je razdoblju u Zapadnoj Nemačkoj osuđeno oko 100.000, u Velikoj Britaniji 70.000, u Italiji 30.000, te u Austriji 12.000 homoseksualnih muškaraca. Jugoslavija se prema proseku u Evropi nije ni isticala, niti bila progresivna, a bila je najliberalnija među socijalističkim zemljama.[15][16]
Iako su u prvoj deceniji posle rata proganjanja homoseksualnih muškaraca bila pojačana, u decenijama koje su usledile ipak su se dogodila izvesna poboljšanja, naročito u zakonskoj i socijalnoj sferi, kada se pravosuđe počelo okretati idejama moderne medicine naspram "javne moralnosti". Zakonski položaj homoseksualaca se promenio sredinom sedamdesetih godina20. veka, nakon ustavnih promena iz 1974. godine. Reformom zakonodavstva i prenosom ovlašćenja federalnog vrha na republičke i pokrajinske, ukinut je zajednički krivični zakon SFRJ, a krivično pravo postaje nadležnost republika i autonomnih pokrajina. SR Slovenija je prva vodila rasprave o dekriminalizaciji homoseksualnosti. Profesor prava na Univerzitetu u Ljubljani, Ljubo Bavcon, ispred Komisije za donošenje krivičnog zakona SR Slovenije, pozvao je na dekriminalizaciju homoseksualnosti 1974. godine. Hrvatska lekarska komora je skinula homoseksualnost sa liste mentalnih poremećaja 1973. godine. Savez komunista Jugoslavije je najmanje tri puta raspravljao o temi homoseksualnosti na svojim sastancima, a zadnji put je to bilo 1976. godine, kad je od svih republičkih ogranaka partije zatražena dekriminalizacija. SR Hrvatska je novim Krivičnim zakonom SR Hrvatske, koji je stupio na snagu 1977. dekriminalizovala homoseksualni odnos saglasnih odraslih muškaraca. To su iste godine, uz Hrvatsku i Sloveniju, učinile Vojvodina i Crna Gora.[17]
Liberalizacija odnosa prema LGBT populaciji u SFRJ ipak se najviše osetila na kulturnom planu, posebno u jugoslovenskoj kinematografiji, u filmovima crnog talasa (npr. Vrata Raja, Lisice, Maškarada) i pop-muzici.[α 2] Jugoslavija je uz izuzetak Istočne Nemačke i Čehoslovačke[20] jedina socijalistička zemlja u kojoj je postojao autohtoni i autonomni LGBT pokret, u punom zamahu započet 1984. godine formiranjem sekcije „Magnus” pri ŠKUC-u u Ljubljani. Magnus je po istoj godini osnovao Festival LGBT Filma u Ljubljani, prvi i najstariji filmski festival ove vrste u Sloveniji i Evropi. Feministička grupa „Lilit” koja je podržavala lezbijska prava, osnovana je 1985, a lezbijska sekcija u okviru ŠKUC-a, „LL” osnovana je 1987. Godine 1990. Magnus i LL su osnovale nacionalnu gej i lezbijsku grupu, Roza klub.[21] Beogradski bar Hotel Moskva 1970-ih postao je jedan od najpopularnijih gej barova u Srbiji. Otok Rab je augusta 1988. postao domaćinom prvog međunarodnog lezbijskog kampa, okupljajući posetitelje iz svih delova zapadne Evrope.[22][23] Prva radio emisija koja se bavila homoseksualnim problemima bila je Frigidna utičnica na zagrebačkom Omladinskom radiju 1985. godine, čiji se voditelj Toni Marošević otvoreno izjasnio kao gej. Desničarske dnevne novine Večernji list i Večernje novosti ovu emisiju nisu odobravale i zbog njihovog se medijskog negodovanja emisija ubrzo maknula iz programa.[7] Marošević je ipak zbog svoje emisije pozvan na sastanak Saveza komunista Hrvatske gde su mu predložili da formira gej i lezbijski ogranak Partije.[24] Organizacija Magnus je u svom proglasu iz 1986. godine tražila uvođenje zabrane diskriminacije na osnovi seksualne orijentacije u Ustavu Jugoslavije, dekriminalizaciju homoseksualnosti u čitavoj Jugoslaviji, uvođenje nastavnog kurikuluma koji bi homoseksualnost napravio ravnopravnim heteroseksualnosti, te su tražili od Savezne vlade Jugoslavije održavanje protesta protiv Socijalističke Republike Rumunije, Sovjetskog Saveza, Irana i drugih zemalja u kojima je homoseksualnost u to vreme još bila kriminalizovana. Lezbijske aktivistkinje su svoje prve javne reči izgovorile na prvom skupu Jugoslovenskih feminističkih susreta, održanom u Ljubljani od 11. do 13. decembra 1987. godine. Nakon ove konferencije, organizovane su još tri: u Zagrebu decembra 1988, u Beogradu marta−aprila 1990. i u Ljubljani maja 1991. godine.[25] Od strane jedne gej i jedne lezbijske organizacije je januara 1991. godine osnovana Arkadija, prva grupa za afirmaciju lezbijskih i gej ljudskih prava i kulture. Arkadija je 27. juna 1991. godine prvi i jedini put javno obeležila „Dan ponosa” na tribini u Domu omladine, gde je nekoliko aktivista i aktivistkinja zajedno sa teoretičarima umetnosti govorilo o gej i lezbijskom aktivizmu, kulturi i umetnosti.[26]
Do dekriminalizacije homoseksualnosti na području bivše Jugoslavije, tamo gde nije formalno dekriminalizovana 1977. godine, dolazi 90-tih godina nakon rata i raspada države. Legalizacija u Vojvodini je 1990. godine prekinuta kada je pripala Srbiji u sastavu nove Savezne Republike Jugoslavije.
Savezna Republika Jugoslavija
Godine 1994. homoseksualnost je postala legalna u Srbiji, uz definisani uzrast seksualne saglasnosti od 18 godina za analni odnos između muškaraca i 14 godina za ostale seksualne prakse. Uzrast seksualne saglasnosti je izjednačen na 14 godina 1. januara 2006, bez obzira na seksualnu orijentaciju ili rod.[27]
Organizacija Arkadija je zvanično registrovana 1994. godine, a iz nje su potom nastale Labris - grupa za lezbijska ljudska prava 1995. godine,[28] te Gejten LGBT - centar za promociju prava seksualnih manjina 2001. godine.[29]Queeria - centar za promociju kulture nenasilja i ravnopravnosti LGBT osnovao je 2001. godine Predrag Azdejković kao radnu grupu pri Socijaldemokratskoj omladini u Socijaldemokratskoj uniji, čiji je cilj bio promocija ljudskih prava, društvena vidljivost LGBT osoba kao i njihova jednakost pred zakonom. U vreme kada je nastala, Queeria je bila prva grupa osnovana pri nekoj političkoj stranci koja se javno zalagala za prava LGBT osoba.[30] Takođe su se pojavili i prvi LGBT časopisi: Labris (1995)[31] i Dečko (2001).[32]
Jedan od najznačajnijih jugoslovenskih i srpskih reditelja – posebno filmova crnog talasa – Želimir Žilnik godine 1995. režira film Dupe od mramora. Zvezda ovog filma bio je Vjeran Miladinović, poznatiji kao Merlinka, prva transvestitska osoba u javnosti Jugoslavije. Ovo je bio prvi film koji je prikazivao živote LGBTQ osoba u bivšoj Jugoslaviji, te je postao veliko umetničko i nezavisno ostvarenje, a Merlinka se proslavila i ostala glasna aktivistkinja za prava trans osoba. Iako je film išao protiv društvenih normi, prošao je uglavnom bez pretnji, besa ili protesta, jer je „pažnja državnog aparata i prateće propagandne mašinerije u to vreme bila toliko usmerena na Bosnu i Hrvatsku.“ Merlinka je naposletku tragično ubijena 2003. godine, a po njoj je prozvan Međunarodni festival kvir filma MERLINKA.[33][34]
Prva parada ponosa u SR Jugoslaviji bila je zakazana za 30. jun 2001. godine pod sloganom „Ima mesta za sve”. Organizatori parade bile su organizacije Labris i Gejten. Tridesetak učesnika ove parade i posmatrače okupljene na Trgu Republike u Beogradu napala je grupa od nekoliko stotina huligana i pristalica desničarskih organizacija;[35] među nasilnicima su se našli članovi pokreta Obraz, Svetosavske omladine, navijači Crvene zvezde, Partizana i Rada, kao i jedan sveštenik Srpske pravoslavne crkve.[36][37] Nakon ovog događaja, prve uspešne parade ponosa desile su se tek nakon osamostaljenja republika koje su činile SR Jugoslaviju: u Srbiji 2010. godine,[38] a u Crnoj Gori 2013. godine.[39]
↑Čubinski, Mihail (1930). Naučni i praktični komentar Krivičnog zakonika Kraljevine Jugoslavije od 27. januara 1929. god.. Beograd: Geca Kon. str. 413-414.
↑Intervju iz 1993. sa homoseksualnim muškarcem B.J. (18. januara 1994). Globus. »ustaše [...] radosno pričale o tome kako je partizanska vojska bila vojska pedera, zato što su i ptičice na granama znale čak i pre rata za Nazorovu vezu sa Ivanom Goranom Kovačićem.«
↑Dota, Franko (10. septembra 2018). „Ciklus tribina “Sto godina od osnivanja Jugoslavije”: Glasovi seksualne modernosti u Jugoslaviji”. Cejus: Centar za jugoslovenske studije. Pristupljeno 25. januara 2023. »[...] ali su razni glasovi upozoravali da izgradnja socijalizma predmnijeva novog i zdravog čovjeka, ideološku kategoriju iz koje je unaprijed isključen svaki oblik neheteroseksualnog života.«
↑Jugoslovenski krivični zakon, član 186, paragraf 2
↑Bilić, Bojan; Kajinić, Sanja (2016). Na raskršću opresija: intersekcionalnost & LGBT aktivizam u Hrvatskoj i Srbiji. London: Palgrave Macmillan. ISBN978-86-918149-3-9.
Među nama: neispričane priče gej i lezbijskih života, Hartefakt fond. Beograd. 2014. ISBN978-86-914281-4-3.
Dota, Franko (2018). Chapter 10. u: Schlagdenhauffen, Régis. „Punishing homosexuals in the Yugoslav Anti-fascist Resistance Army” (en). Queer in Europe during the Second World War (Savjet Evrope): 129–141.
