Kostolačka kultura

Prostiranje Kostolačke kulture

Kostolačka kultura je eneolitička kultura čiji je razvoj započeo od 3300 godine na području jugoistočne Europe (Šumadija, sjeverna Bosna, Slavonija, Srijem), a do kraja svoga postojanja 2700. godine pne bila je rasprostranjena na sjeveru do Slovačke, te na istoku do Erdelja i Oltenije u današnjoj Rumuniji. Ime je dobila po eponimnom lokalitetu Kostolac u Srbiji.^[1]

Datacija iz 1979. godine, smještala je kulturu u vrijeme između 2400. i 2200. godine pne,^{[2] [3][4]}

Smatra se da su Slavonija i Srem oblasti u kojima je nastao kostolački stil i kostolačka kultura. Odavde se ona širi prema jugu u Srbiju južno od Save i Dunava (Korićane kod Kragujevca, Jelenac kod Aleksinca, Hisar na Kosovu, Klokočevac, Crnajka kod Majdanpeka itd.), u Bosnu (Pivnice kod Odžaka), a na sjeveru kostolačka keramika se nalazi do Dunavskog koljena u Mađarskoj i na nalazištima u Slovačkoj u okviru jedne, kostolačkoj srodne kulture koja se naziva Bosača. Na istoku, kako pokazuju nalazišta na području Đerdapa, u istočnoj Srbiji i jugozapadnoj Rumuniji došlo je do simbioze Kostolačke sa Kocofeni (Cotofeni) kulturom čije se matično područje nalazi u Transilvaniji, južnom Banatu i Olteniji.^[5]

Kostolačka se kultura razvila na temelju kasnoneolitičkih kultura koje klasična badenska kultura nije uspjela asimilirati, te nakon privremene mirne koegzistencije tih dviju kultura, narodi kostolačke kulture bili su primorani potražiti nove prostore na sjeveru do Slovačkih planina. Naselja kostolačke kulture najčešće su utvrđena opkopima i prirodnim vodenim tokovima (primjer lokalitet Cerić-Plandište kod Vinkovaca), te u teško pristupačnim gorskim predjelima (Bosna).^[6]

Hronologizacija

Novim istraživanjima i terenskim pregledima u XXI vijeku ukupan broj kostolačkih nalazišta u Hrvatskoj povećan je s prethodno poznatih 55 na 85. Radiokarbonskom analizom C-14 trajanje kulture pomaknuto je znatno ranije, u vrijeme između 3300. i 2700. god. pne, uz utvrđivanje nekoliko novih činjenica:

• između 3300./3200. i 3000./2900. god. pne. istovremeno su trajale klasične badenska i kostolačka kultura.
• rana faza kostolačke kulture, suprotno dosadašnjem mišljenju, prisutna je i na prostoru južno od Dunava.
• postoji djelomično vremensko preklapanje kostolačke i vučedolske kulture, na koju je izvršila važan uticaj, počevši od 3000. god.

^[4].

Osobine

Naselja

Nomadski način života u kostolačkoj kulturi skoro se potpuno napušta. Prema izboru mjesta naselja razlikuju se tri tipa:

• neka vrst tel-naselja podizana na lijesnim gredama, na području Srema i Slavonije (Gomolova). Formirana su na osnovama ranijih neolitskih i eneolitskih naselja, dosta često od solidno građenih nadzemnimih objekata pravougaonog oblika. Zabilježeno je stanovanje u zemunicama, poluzemunicama.
• naselja u planinskim predjelima Bosne i Srbije, brdsko-planinska ili gradinska, zabačena i van prirodnih komunikacija. Nastala su iz potrebe za stočnim ispašama.
• naselja u pećinama (Zlotska i Bogovinska pećina).^[7]

Zajednička osobina naselja je želja da se naselja na neki način zaštite, bilo samim pozicioniranjem ili dodatnim utvrđivanjem.^[6]

Keramika

U keramičkoj proizvodnji, kostolačka kultura je prihvatila mnoge oblike badenskih posuda (šolje sa trakastom drškom, zdjele, amfore, Fischbutte i sl.) ali ih je tokom vremena modelirala, davala im duh svoga stila. To se naročito dobro zapaža kod ukrašavanja posuda gde se postepeno gubi linearno ukrašavanje i tačkasti ubodi a pojavljuje nova tehnika ukrašavanja: brazdasti urez u kombinaciji sa bijelom inkrustacijom (Furchenstih) ili motivi zareza u raznim kombinacijama. Utvrđeno je da inkrustacija nije umetana prije, već nakon pečenja posuda, ali da je kalcit korišten u njezinu sastavu prethodno bio termički obrađivan.^[8] Kostolački stil ukrašavanja je vrlo specifičan i javlja se samo u ovoj kulturi; varijante koje se kasnije pojavljuju (duborez u vučedolskoj kulturi) samo su njegova dalja evolucija.^[6] Prikazi dvaju likova čiji se, dinamično prikazani, položaji tijela mogu interpretirati kao plesni pokreti, otvaraju mogućnosti mnogo složenijih razmatranja i interpretacija takvih antropomorfnih prikaza.

Od svakodnevnih predmeta pronađeni su različiti tipovi keramičkih pršljenova, kalemovi, veći utezi kružnog ili piramidalnog oblika uz ognjišta, a koji ukazuju na mogućnost postojanje kulta plodnosti i poštovanje rogatih životinja.

Sahranjivanje

Pokojnici su sahranjivani u zgrčenom položaju, sa rukama ispod glave, zadržavajući stav dobro poznat iz doba neolita (Dobanovci, Vučedol, Šuplja Stijena, Zlotska pećina, Bogojevo, Gomolava, Silajet kod Bijeljine).^[7] Skeletni prilozi su zdjela ukrašena tipičnim ornamentalnim motivima, izvedenih žigosanim ubodima, ispunjenih bijelom inkrustracijom. Međutim, uporedo sa ovakvim načinom, javlja se i nov način, sahranjivanje pod humkama sa spaljenim kostima pokojnika, poklopljenim zdjelom, ili u zdjeli (urni). Biritualnost u sahranjivanju karakteristika je i badenske kulture u Mađarskoj, gde se često i na istim nekropolama pojavljuje spaljivanje pokojnika i skeletno sahranjivanje.^{[6] [9]}.

Spaljivanje pokojnika se tumači kao znak promjene društvene organizacije. Ljudi metalnog doba potisnuli su iskonsko poštovanje agrikulturnih božanstava, a to znači i da kult prema mrtvima nije mogao ostati nepromijenjen.

Lista eneolitskih kultura

Zvonasti pehari	Zapadno od rijeke Elbe	4300	2800	Istovremeno i neolitaka kultura
Jamna	Ruske stepe	3300 pne	2600 pne
Vrpčasta keramika	Evropa	2900 pne	2350 pne
Amfore	Evropa	3400 pne	2800 pne
Baden	Srednja Evropa	3600	2800
Kostolac	Podunavlje, Balkan	3250	3000
Vučedol	Podunavlje, Balkan	3000	2400

Izvori

• Dimitrijević, Težak-Gregl, Majnarić-Pandžić, poglavlje "Badenska kultura" (u knjizi "Prapovijest"), Zagreb 1998.

Reference

1. Hrvatska enciklopedija
2. „Eneolitsko doba, Strana”. Arheološki leksikon -Zemaljski muzej, Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2019. 
3. Vladimir Milojčić - Kostolačka kultura
4. „Ana Đukić - Kostolačka kultura u Hrvatskoj”. Arheološki muzej u Zagreb. Pristupljeno 9. 2. 2019. 
5. Aleksandar Bulatović - Posljedice kulturne interakcije na etničke promjene
6. „Nikola Tasić - Eneolitske kulture centralnog i zapadnog Balkana”. Beograd, 1995. Pristupljeno 9. 2. 2019. 
7. „Mentor: Tihomila Težek – Gregl, Student Koljić Dijana - Kostolačka kultura na tlu BiH”. Filozofski fakultet Sarajevo. Pristupljeno 9. 2. 2019. 
8. „Martina Matijaško - Prapovijest – Mezolitik, Neolitik, Eneolitik”. Pristupljeno 9. 2. 2019. 
9. „Borislav Jovanović - Obredi sahranjivanja u Kostolačkoj kulturi - Eneolitske kulture centralnog i zapadnog Balkana”. Godišnjak ANUBIH - Sarajevo 1976. Arhivirano iz originala na datum 2020-11-30. Pristupljeno 9. 2. 2019.