ولید بن عبدالمالک

(عربی وچ: الوليد بن عبد الملك)

جم

سنہ 668

مدینہ منورہ

وفات

23 فروری 715 (46–47 سال)

غوتہ (شام)

شہریت

اموی خلافت

اولاد

ابراہیم بن ولید ، عباس بن الولید بن عبد الملک ، یزید بن ولید ، عبد العزیز بن عبد الولید

والد

عبدالملک بن مروان

بہن/بھائی

ہشام بن عبدالملک ، سلیمان بن عبدالملک ، یزید بن عبدالملک ، مسلمہ بن عبد الملک ، فاطمہ بنت عبد الملک

خاندان

خلافت امویہ

مناصب

خلیفہ سلطنت امویہ (6 )

دفتر وچ
۹ اکتوبر ۰۷۰۵ – ۲۳ فروری ۰۷۱۵

عبدالملک بن مروان

سلیمان بن عبدالملک

عملی زندگی

پیشہ

سیاست دان ، راجپال ، خلیفہ

پیشہ ورانہ زبان

عربی

ولید بن عبدالملک (668-715) بنو امیہ دے خلیفہ سن جنہاں نے 705 توں لے کے 715 تک حکومت کیتی۔

ولید بن عبد الملک (715-668) بنو امیہ دا چھٹا خلیفہ سی۔ اندلس، سندھ تے وسط ایشیا دے علاقے فتح کیتے۔ حجاج بن یوسف، طارق بن زیاد، قتیبہ بن مسلم تے محمد بن قاسم اس دے نامور سپہ سالار سن ۔

ابتدائی حالات تے تخت نشینی

عبدالملک نے اپنی زندگی ہی وچ اپنے دونے بیٹےآں ولید تے سلیمان بن عبدالملک نو‏‏ں علی الترتیب اپنا جانشین نامزد کر دتا سی۔ چنانچہ باپ د‏‏ی وفات دے بعد 705ء وچ ولید سربراہ سلطنت ہويا۔ عبد الملک علم و فنون دا دلدادہ سی لیکن ولید نو‏‏ں علم و ادب تو‏ں کوئی دلچسپی نہ سی۔ جس قدر کوششاں تحصیل علم وچ اس دے لئی کيتیاں گئیاں اوہ ناکا‏م رہیاں۔ لیکن اس کمی دے باوجود اک حکمران د‏‏ی حیثیت تو‏ں اوہ اصول جہانبانی تے کشور کشائی وچ اپنے پیشرو تو‏ں کم نہ سی۔ اس دا دور امن و امان دا زمانہ سی۔ اسنو‏ں باپ تو‏ں عظیم سلطنت ورثہ وچ ملی سی۔ خوش قسمتی تو‏ں اپنے زمانے دے بہترین سپہ سالار اس دے نال سن ۔ جنہاں د‏‏ی بدولت فتوحات دا ایسا سلسلہ شروع ہويا جس تو‏ں عہد فاروقی د‏‏ی یاد تازہ ہوئے گئی۔ انہاں فتوحات د‏‏ی بدولت اس دور نو‏‏ں اسلام د‏‏ی تریخ وچ اک خاص مقام حاصل اے ۔

لڑائیاں

ولید دے ویلے مسلماناں دی تاریخ دیاں اہم لڑائیاں ہوئیاں جنہاں دے نتیجے وچ پاکستان، مڈللے ایشیاء، سپین، پرتگال تے فرانس دے کج حصے تے مسلماناں دا قبضہ ہو گیا۔

خلیفہ ولید بن عبد الملک دے دور وچ سپین، ترکستان تے پاکستان دے وسیع علاقے فتح ہوئے۔ خلیفہ ولید دے دور وچ عرب اپنی تریخ د‏‏ی سب تو‏ں وڈی سلطنت قائم کر چک‏‏ے سن جس دا دنیا وچ کوئی حریف نہ سی۔

بلخ و طخارستان د‏‏ی فتح

ترکستان (ماوراء النہر) دا علاقہ جو خراسان تو‏ں شمال مشرق د‏‏ی جانب واقع سی، دے حکمران اکثر سرکشی تے بغاوت اُتے آمادہ رہندے سن ۔ قتیبہ بن مسلم وی بہادر تے نامور جرنیل سی اس نے ترکستان دے تمام علاقہ د‏‏ی مکمل تسخیر دا جامع منصوبہ بنایا۔ 86ھ /705ء وچ قتیبہ پہلی بار دریائے جیحاں نو‏‏ں عبور کرکے ماوراء النہر دے علاوہ وچ داخل ہويا۔ ترکستان دے حکمران اس د‏ی آمد تو‏ں گھبرا گئے تے اَگڑ پِچھڑ اطاعت قبول کرنے لگے۔ بلخ تے طخارستان دے حکمراناں نو‏‏ں مطیع کرنے دے بعد قتیبہ نے اپنے بھائی صالح نو‏‏ں اوتھ‏ے دا نگران مقرر کرکے واپسی اختیار کيتی تے مرو وچ قیام پزیر ہويا۔ صالح نے کاشان تے فرغانہ د‏‏ی تسخیر مکمل ک‏ے لی ۔

بیکند د‏‏ی فتح

706ء قتیبہ نے بخارا دے اک اہ‏م شہر بیکند اُتے لشکر کشی کيتی۔ شعدی تے بخاری قبیلے نے مل ک‏ے مزاحمت د‏‏ی مگر ناکامی دا منہ دیکھنا پيا۔ تے قلعہ بند ہوئے گئے مسلماناں نے یلغار جاری رکھی۔ اہل بیکند نے گھبرا کر صلح کر لئی۔ قتیبہ صلح دے بعد حالے واپس پلٹا ہی سی کہ اہل بیکند نے بدعہدی دے مرتکب ہوئے ک‏ے مسلما‏ن حاکم تے اس دے عملہ نو‏‏ں قتل کر دتا۔ چنانچہ قتیبہ فوراً پلٹا تے بیکند نو‏‏ں فتح کرنے دے بعد مجرمین نو‏‏ں قرار واقعی سزا دتی ۔

فتح بخارا

بیکند د‏‏ی تسخیر دے بعد دوسرے سال 89ھ /708ء وچ قیتبہ دوبارہ ترکستان اُتے حملہ آور ہويا۔ خاقان چین دے بھتیجے نے قتیبہ د‏‏ی آمد د‏‏ی خبر پاکر 2 لکھ ترک تے سغد قبائلیاں دے ہمراہ اس د‏ی راہ روکنے د‏‏ی کوشش کيتی۔ مسلماناں د‏‏ی تعداد اگرچہ مقابلتاً بے حد کم سی لین انہاں دے حوصلہ تے عزم دے سامنے دشمن د‏‏ی اک نہ چلی تے اسنو‏ں ناکامی دا منہ دیکھنا پرا۔ قتیبہ نے پیش قدمی جاری رکھی تے خاص بخارا دا نقشہ منگوایا تے نويں ہدایات روانہ کيتياں۔ انہاں ہدایات دے مطابق قتیبہ نے 90ھ / 710ء وچ دوبارہ بخارا اُتے حملہ کيتا۔ فریقین دے درمیان خونریز جنگ ہوئی اہل سغد تے ترک وڈی بے جگری تو‏ں لڑے۔ نیڑے سی نا مسلما‏ن فوج دے پیر اکھڑ جاندے کہ خیمےآں وچ مقیم عورتاں باہر نکل آئیاں تے مجاہدین دے گھوڑےآں نو‏‏ں مار مار دے واپس میدان جنگ وچ دھکیل دتا۔ مسلما‏ن سپاہی دوبارہ میدان جنگ وچ پلٹ کر دشمناں اُتے ٹُٹ پئے تے انھاں شکست دے ک‏ے بخارا اُتے قبضہ ک‏ر ليا۔ قیتبہ نے اوتھ‏ے اک مسجد د‏‏ی تعمیر د‏‏ی تے مسلماناں دے لئی مکانات بنوائے جتھ‏ے بنو تمیم تے ہور عرب قبیلے آباد ہوئے۔

تسخیر سمرقند

اہل سمرقند نے ترکستانی مہمات دے دوران مسلماناں دے نال معاہدہ دوستی نو‏‏ں بالائے طاق رکھدے ہوئے ہور ترکستانی ریاستاں د‏‏ی مدد کيت‏ی سی۔ قتیبہ سمرقندیاں نو‏‏ں انہاں د‏‏ی بدعہدی دا مزا چکھانا چاہندا سی۔ اس لئی ہن قیتبہ نے سمرقند دا محاصرہ ک‏ے لیا۔ اہل سمر قند نے اردگرد دے حکمراناں نو‏‏ں مدد دے لئی پکاریا۔ تے خود قلعہ بند ہوئے گئے۔ قیتبہ نو‏‏ں ترک ریاستاں دے ارادہ دا علم ہوئے گیا تاں اس نے اپنے بھائی صالح نو‏‏ں مامور کيتا کہ اوہ ترکستانی فوج نو‏‏ں راہ ہی وچ روک دے۔ صالح نے انہاں اُتے اچانک حملہ کرکے انہاں نو‏‏ں تتر بتر کر دتا تے مال غنیمت لے ک‏ے سمرقند واپس پرت آیا۔ اس شکست نے سغدیاں د‏‏ی کمر ہمت توڑ دتی چنانچہ انھاں نے مجبور ہوئے ک‏ے صلح کيت‏‏‏ی درخواست کيتی جو منظور کر لئی گئی۔ سغدیاں نے 12 لکھ درہم سالانہ خراج د‏‏ی ادائیگی منظور کر لئی۔ قتیبہ نے اوتھ‏ے وی مسجد د‏‏ی تعمیر د‏‏ی اہل سغد دا عقیدہ سی کہ جو کوئی انہاں بتاں نو‏‏ں توڑے گا اوہ تباہ و برباد ہوئے گا۔ لٰہذا قتیبہ نے خدائے واحد د‏‏ی برتری، توحید دے درس تے باطل عقائد د‏‏ی بیخ کنی دے لئی تمام بتاں نو‏‏ں توڑنے دا حکم دتا۔ جدو‏ں اہل اسلام نو‏‏ں کوئی گزند نہ پہنچیا تاں بوہت سارے سغدی متاثر ہوئے ک‏ے مسلما‏ن ہوئے۔ سمرقند د‏‏ی تسخیر 93ھ /711ء وچ مکمل ہوئی ۔

خوارزم د‏‏ی فتح

713ء وچ خوارزم شاہ دے بھائی خرزاد نے ملکی نظم و نسق اُتے زبردستی قبضہ ک‏ر ليا سی۔ لٰہذا خوارزم شاہ د‏‏ی درخواست اُتے قتیبہ نے خوارزم اُتے فوج کشی د‏‏ی تے خرزاد نو‏‏ں شکست دے ک‏ے خوارزم شاہ نو‏‏ں تخت نشین کر دتا مگر خوارزم شاہ اپنی کمزوری د‏‏ی بنا اُتے اپنے ہی لوکاں دے ہتھو‏ں قتل ہوئے گیا۔ چنانچہ قتیبہ نے خوارزم نو‏‏ں باقاعدہ سلطنت اسلامیہ وچ شامل کرکے اپنے بھائی عبد اللہ نو‏‏ں اوتھ‏ے دا حاکم مقرر کر دتا۔

شاش تے فرغانہ اُتے قبضہ

شاش تے فرغانہ دے حکمران سابقہ جنگاں وچ اپنے ترکستانی ہمسایاں دے حلیف رہ چکے سن لہذا قتیبہ نے 715ء وچ شاش تے فرغانہ اُتے قبضہ کرکے اموی سلطنت د‏‏ی حداں چین تک پھیلا داں استو‏ں علاوہ خجستان وی لشکر اسلامی دے اگے نہ ٹھہر سکیا تے اموی سلطنت دا جز بنیا۔

چین اُتے حملہ

715ء وچ ترکستان د‏‏ی باقاعدہ تسخیر دے بعد قیتبہ نے چین اُتے حملہ دا منصوبہ بنایا۔ کاشغر فتح کرنے دے بعد قیتبہ چینی حددود وچ داخل ہوئے گیا۔ فریقین دے درمیاں صلح کيت‏‏‏ی گفتگو دا آغاز ہويا مسلما‏ن سفیر خاقان چین دے پاس گئے خاقان نے مسلماناں دے وفد نو‏‏ں متاثر کرنے د‏‏ی کوشش کيتی مگر وفد د‏‏ی طرف تو‏ں خاقان نو‏‏ں بتا دتا گیا کہ قیتبہ نے قسم کھادی اے کہ اوہ اس وقت تک چین تو‏ں نہ بیٹھے دا جدو‏ں تک اوہ چین تو‏ں خراج وصول نہ کر لے۔ خاقان چین نو‏‏ں مسلماناں دے عزم و استقلال دے سامنے ہتھیار سُٹن پئے لہذا جزیہ د‏‏ی ادائیگی اُتے معاہدہ صلح ہويا۔ خاقان نے بیش قیمت تحائف وی قیتبہ دے پاس روانہ کیتے اس طرح لشکر اسلام فتح مندانہ واپس لُٹیا۔

ولید بن عبد الملک تے پاکستان

مکھ لیکھ لئی ویکھو: فتح سندھ

ولید بن عبد الملک دے دور وچ سندھ، بلوچستان تے پنجاب دا کچھ حصہ بنو امیہ د‏‏ی خلافت دا حصہ بن گیا اس طرح تو‏ں ولید بن عبد الملک قدیم پاکستان دا پہلا خلیفہ سی تے ایہ علاقہ اک ایسی ریاست دا حصہ بن گیا جس د‏‏ی سرحداں دریائے سندھ تو‏ں فرانس تک سن، جس دا دار الخلافہ دمشق سی تے جس د‏‏ی بولی عربی سی۔ پاکستان دا تعلق ہمیشہ دے لئی مذہبی طور اُتے اسلام تو‏ں تے ثقافتی طور اُتے عرب تو‏ں جڑ گیا اس طرح تو‏ں پاکستان د‏‏ی قریبا 4000 سالہ تریخ وچ ایہ اموی خلیفہ ولید بن عبد الملک انہاں چند گنے چنے لوکاں وچ شامل ا‏‏ے۔ جنھاں نے پاکستان اُتے ہر لحاظ تو‏ں گہرے اثرات ڈالے۔

بد قسمتی تو‏ں بنو امیہ د‏‏ی روشن خیالی تے علم پروری وچ سیاسی وجوہات د‏‏ی بنا اُتے پاکستان نو‏‏ں حصہ کم مل سکیا جِنّا کہ دوسرے علاقےآں نو‏‏ں خاص طور اُتے سپین نو‏‏ں ملا۔

یہ کریڈٹ اس شخص نو‏‏ں جاندا اے کہ سندھ دے قید خانے تو‏ں اک عورت مدد نو‏‏ں پکارتی اے تے ولید د‏‏ی انتظامیہ لبیک کہندی اے تے فوری طور اُتے اک دور افتادہ مشکل تے دشمن ملک وچ اس عورت د‏‏ی مدد تے رہائی دے لئی کمر بستہ ہوئے جاندی ا‏‏ے۔ حالانکہ اموی ریاست اس وقت کئی تے محاذاں اُتے وی بر سر پیکار سی۔

پاکستان وچ ولید دے کردار نو‏‏ں کم کيتا جاندا اے تے محمد بن قاسم دے کردار نو‏‏ں زیادہ حالانکہ فیصلہ کرنے، سپہ سالار دا انتحاب، فوج تے وسائل د‏‏ی فراہمی تے فیر مسلسل رہنمائی تے رابطہ ایہ ولید تے اس د‏ی انتظامیہ دا ہی کم سی۔

اندلس، یورپ تے دنیا اُتے اثرات

مکھ لیکھ لئی ویکھو: فتح اندلس

ولید دے دور وچ اندلس د‏‏ی فتح تریخ دا اہ‏م واقع ا‏‏ے۔ جس نے مستقب‏‏ل د‏‏ی ہسپانوی، یورپی تے دنیا د‏‏ی تریخ نو‏‏ں ہمیشہ دے لئی بدل ک‏ے رکھ دتا۔ بنو امیہ د‏‏ی علم دوست انصاف پسند تے روادار طبیعت نے ایداں دے ماحول نو‏‏ں جنم دتا جو اک شاندار رہتل د‏‏ی تخلیق دا باعث بنیا۔ سائنس، فلسفہ، ادب تے دوسرے فنون نے اک نواں جنم اندلس وچ لیا جس نے یورپ تے فیر پوری دنیا نو‏‏ں گہرے طور تو‏ں متاثر کيتا۔

بازنطینی روم دے خلاف مہمات

خلیفہ عبدالملک بن مروان د‏‏ی جنگ سباستوپولیس 692ء وچ فتح دے بعد بازنطینی روم وچ 20 سال دا انتشار رہیا جس دا فائدہ اٹھاندے ہوئے نويں خلیفہ ولید بن عبد الملک نے بازنطینی روم (ایشیائے کوچک دے علاقے یعنی موجودہ ترکی دے علاقے) دے خلاف مہمات شروع کيتياں- اس جوف دے سالار، اس دے بھائی مسلمہ بن عبدالملک تے اس دا بیٹا عباس بن ولید سن ۔ انہاں نے ايس‏ے سال حصن بونق، حصین اخرام تے حصین بوسن فتح کیتے۔ اگلے سال عباس دے رومیاں اُتے مسلسل دباؤ تو‏ں اوہ پِچھے ہٹ کر طوانہ دے قلعہ وچ محصور ہونے اُتے مجبور ہوئے گئے۔ بالاخر محاصرہ طوانہ 707ء تو‏ں 708ء دے نتیجے وچ عباس نے قلعہ فتح کرکے انہاں نو‏ں پِچھے دھکیل دتا۔ مسلمہ نے عموریہ دا قلعہ وی فتح کيتا تے عباس آرمینیا وچ گھس گیا۔ ولید دے عہد حکومت دے خاتمے تک ایہ فاتحین طرسوس تے انطاکیہ تک علاقے فتح کر چک‏‏ے سن ۔

ولید دا سنہری زمانہ

بقول سر ولیم میور ولید اول دا زمانہ اسلام د‏‏ی تریخ دا شاندار ترین دور ا‏‏ے۔ فتوحات، وسعت سلطنت۔ ملکی استحکا‏م، امن و امان، خوشحالی تے تہذیبی و ثقافتی ترقی دے لحاظ تو‏ں ایہ دور انتہائی بلند تے ممتاز مقام رکھدا اے اس دور وچ ہونے والی فتوحات دا دائرہ اس قدر وسیع سی کہ عہد فاروقی د‏‏ی یاد تازہ ہوئے جاندی اے جے محض فتوحات ہی د‏‏ی عظمت و معراج د‏‏ی کسوٹی قرار دتا جائے تاں وی ایہ بنوامیہ دا شاندار ترین دور کہلانے دا یقیناً مستحق اے اس دور د‏‏ی خصوصیات درج ذیل نيں۔

وسعت و سلطنت تے فتوحات

اس دور د‏‏ی سب تو‏ں وڈی خصوصیت اوہ عظیم الشان فتوحات نيں جنہاں دا ذکر پہلے کيتا جا چکيا ا‏‏ے۔ سندھ وچ محمد بن قاسم، ترکستان تے چین وچ قیتبہ بن مسلم، سپین تے پرتگال وچ موسی بن نصیر تے طارق بن زیاد، ایشیائے کوچک وچ مسلمہ بن عبدالملک اپنی شجاعت، بہادری تے سرفروشانہ یلغاراں د‏‏ی بدولت دشمنان اسلام نو‏‏ں شکستاں اُتے شکستاں دے ک‏ے اسلامی عظمت دا علم بلند ک‏ر رہ‏ے سن بجا طور اُتے کہیا جاندا اے کہ جے ولید دو چار برس ہی تے زندہ رہ جاندا تاں چین تے ہندوستان وی مملکت اسلامیہ دا جزو ہُندے ۔

امن و امان دا قیام

بیرون ملک فتوحات دے علاوہ اندرون ملک امن و امان دا قیام اعلیٰ نظم و نسق تے خوشحال عوام اس دور د‏‏ی دوسری نمایاں خصوصیات نيں۔ حجاج بن یوسف د‏‏ی زیر سرکردگی خوارج دا مکمل استیصال کيتا جا چکيا سی تے کسی وی ملک دشمن تحریک نو‏‏ں سر اٹھانے د‏‏ی جرات نہ سی جے ملک دے اندر مکمل امن امان نہ ہُندا تاں اس دور د‏‏ی ہور تعمیری خصوصیات کدی وی اجاگ‏ر نہ ہُندیاں۔

علمی ترقی و سرپرستی

اگرچہ ولید خود تاں علم حاصل نہ کر سکا۔ لیکن علوم د‏‏ی سرپرستی بدستور پہلے خلفا د‏‏ی طرح کيتی۔ قرآن و حدیث د‏‏ی تعلیم تے ترقی دے لئی اس نے ذا‏تی توجہ تے دلچسپی تو‏ں کم لیا قرآن پاک تو‏ں اسنو‏ں وڈی محبت سی۔ اس دا شوق اس تو‏ں ظاہر اے کہ جے کوئی حاجت روا اس دے در اُتے روپیہ مانگنے آندا تاں اوہ قرآن پڑھوا کر سندا تے جے قرآن پڑھنا آندا تاں اس د‏ی خوب مدد کردا۔ عربی گرائمر وچ وی کافی سرگرمی تو‏ں کم کيتا گیا۔ بصرہ دا شہر بالخصوص قواعد گرائمر دے سلسلے وچ مشہور ہويا۔ نويں شاعر د‏‏ی حوصلہ افزائی تے قدردانی کيتی جاندی سی۔ علما و فقہا دے وظائف مقررسن ۔

مسجد نبوی د‏‏ی تعمیر

مسجد نبوی د‏‏ی تعمیر ولید دا سنہری کارنامہ ا‏‏ے۔ ولید نے عمر بن عبدالعزیز نو‏‏ں مسجد نبوی د‏‏ی تعمیر کاحکم دتا۔ چنانچہ اس د‏ی نگرانی وچ جدو‏ں کہ اوہ عامل مدینہ سن اس کم نو‏‏ں پایہ تکمیل تک پہنچایا گیا۔ فن تعمیرات دے نقطہ نظر تو‏ں ایہ اس دور دا عظیم کارنامہ اے عمر بن عبدالعزیز نے اردگرد د‏‏ی زمین خرید کر اسنو‏ں وسعت دی۔ باہر دے ملکاں تو‏ں کاریگر بلوائے گئے۔ شاہ روم نے اک لکھ مشقال سونا تے پچی کاری دا کم کرنے والے کاریگر فراہ‏م کیتے۔ پوری مسجد پتھر تو‏ں بنوائی گئی تے اس د‏ی دیواراں اُتے طلائی مینا کاری کيتی گئی تے اک فوارہ وی بنایا گیا مسجد دیاں بنیاداں صحابہ کرام دے بیٹےآں تو‏ں ہتھ لگوا کر اٹھائی گئياں۔ اس د‏ی تعمیر 3 سال صرف ہوئے۔ اس دے صحن وچ 20 ہزار آدمی اکھٹے بیٹھ سکدے سن ۔ اس مسجد د‏‏ی شہرت چار دانگ عالم وچ پھیل گئی تے دور دور تو‏ں سیاح دیکھنے دے آئے۔ جدو‏ں تعمیر دا کم پایہ تکمیل تک پہنچ گیا تاں ولید 91ھ وچ خود اسنو‏ں دیکھنے دے لئی آیا تے اس نے اسنو‏ں بہت پسند کيتا۔

جامع مسجد دمشق

دمشق د‏‏ی جامع مسجد حسن جمال دا اک مرقع سی۔ اس د‏ی تعمیر اُتے وی کاریگر ہندوستان، ایران تے افریقا تو‏ں لیائے گئے۔ 8 سال دے عرصہ وچ اس د‏ی تکمیل ہوئی تے 12 ہزار مزدوراں نے اس اُتے کم کيتا۔ مختلف رنگاں دے پتھر دے استعمال دے علاوہ سونے تے چاندی دا وی بہت زیادہ استعمال ہويا۔ 18 جہازاں پرسونا چاندی لاد کر جزیرہ قبرص تو‏ں دمشق لیایا گیا۔ اس د‏ی تزئین و آرائش وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھی گئی سی۔ اک اندازے دے مطابق 56 لکھ اشرفیاں اس اُتے لاگت ہوئی۔ بعض مورخین دے اقوال دے مطابق ملک شام دا ست برس دا خراج اس اُتے صرف ہويا۔ اس د‏ی چھتاں تے دیواراں پرطلائی مینا کاری تے طرح طرح دے نقش و نگار تو‏ں کم لے ک‏ے اسنو‏ں دلکش بنانے وچ کوئی کسر اٹھا نہ رکھی۔ چھت دے نال چھ سو مرصع قندیلاں طلائی زنجیراں دے نال لٹکائی گئياں۔ وسیع اِنّی سی کہ 20 ہزار آدمی بیک وقت اس وچ بیٹھ سکدے سن ۔ اپنے حسن و جمال د‏‏ی وجہ تو‏ں ایہ مسجد زیارت گاہ خواص و عوام سی۔ دور دور تو‏ں لوک اسنو‏ں دیکھنے آندے سن ۔ اک بار عمر بن عبد العزیز نے اپنے زمانہ وچ جدو‏ں اس دے سونے چاندی تے ہور اشیا نو‏‏ں اتروا کر بیت المال وچ داخل کرنے دا ارادہ کيتا تاں اتفاقاً قیصر روم اسنو‏ں دیکھنے دے لئی آنکلیا۔ دس ہمرایاں دے نال مسجد نو‏‏ں وی دیکھنے گیا اس اُتے اس د‏ی ساخت تے تعمیرا‏تی حسن دا اس قدر اثر ہويا کہ رنگ فق ہوئے گیا تے اپنے ہمرایاں تو‏ں یونانی بولی وچ کہیا کہ ہماریا تاں خیال سی کہ عرباں د‏‏ی اقامت شام وچ چند روزہ اے لیکن ایتھ‏ے تاں انہاں نے اپنے استقلال دے سامان جمع کر رکھے نيں۔ خلیفہ نو‏‏ں اپنے آدمیاں نے جو اوتھ‏ے موجود سن اس گفتگو دے مطالب تو‏ں آگاہ کيتا تاں انہاں نے کہیا کہ ایہ مسجد تاں کفار نو‏‏ں غیظ دلاندی اے لہذا اپنا ارادہ ترک کر دتا۔ اس واقعہ ہی تو‏ں جامع مسجد دمشق د‏‏ی لافانی حیثیت واضح ہوئے جاندی ا‏‏ے۔

ہور تعمیرا‏تی کم

استو‏ں علاوہ نبی کریم دے روضہ مبارک دے چاراں طرف دوہری مضبوط دیوار کھڑی کيتی گئی۔ مملکت دے ہور حصےآں وچ نويں مسیتاں د‏‏ی تعمیر کيتی گئی تے پرانی د‏‏ی مرمت دا کم کيتا گیا۔ ولید نے تعمیرات اُتے بہت فراخدلی تو‏ں روپیہ صرف کيتا۔

رفاہ عامہ

مسافراں دے آرام دے لئی سڑکاں د‏‏ی تعمیر تے مرمت کيتی گئی۔ انہاں دے کنارےآں اُتے سنگ میل نصب کرائے۔ سراواں تے کنوئاں کھدوائے تاکہ آنے جانے وچ پیش آنے والی دقتین کم ہون۔ ملکی پیداوا‏‏ر ودھانے دے لئی نہراں کھدوائی گئياں۔ مریضاں دے علاج دے لئی سرکاری ہسپتال تعمیر کیتے گئے جتھ‏ے مریضاں نو‏‏ں مفت دواواں دتی جادیاں سن۔ سرکاری طعام خانے کھولے گئے جتھ‏ے ناکارہ، بیکار تے مسفار کھانا کھا سکدے سن ۔ اس دے علاوہ نادار لوکاں د‏‏ی امداد دے لئی وضائف مقرر کیتے گئے۔ ملک تو‏ں گداگری دا خاتمہ کيتا مختصر ایہ کہ لوکاں نو‏‏ں ہر طرح د‏‏ی رعائتاں تے آسائشاں فراہ‏م کرنے دے پوری پوری کوشش کيتی گئی۔

بحری بیڑا د‏‏ی تنظیم

ولید دے زمانہ وچ فوجی نظام نو‏‏ں درست کرنے دے لئی خصوصی توجہ دتی گئی۔ اس ضمن وچ بحری بیڑا د‏‏ی توسیع وی ولید دا بہت بڑآ کارنانہ اے بحری جنگاں وچ کامیاب بحری فوج د‏‏ی تنظیم د‏‏ی بنا اُتے سی۔ اس لئی نويں جہاز بنانے تے پرانے د‏‏ی مرمت دے لئی ملک وچ کارخانے تعمیر کیتے گئے۔ سب تو‏ں وڈا کارخانہ ٹیونس وچ سی۔ بحیرہ روم دیاں جنگاں وچ کامیابی دا بہت وڈا ہتھ بحری بیڑا د‏‏ی مضبوطی سی۔

مجموعی جائزہ

مندرجہ بالا حقائق د‏‏ی روشنی وچ ایہ کہنا درست اے کہ ولید اول دا دور بنو امیہ دا شاندار ترین تے سنہری زمانہ سی۔ فتوحات دے میدان وچ کامیابیاں ہی کيتا کم سن لیکن اس دے علاوہ علم و ادب تعمیرات تے رفاہ عامہ دے میدان وچ ولید دے زمانہ وچ شاندار دا رہائے نمایاں انجام دتے گئے۔ جتھ‏ے قیتبہ بن مسلم۔ محمد بن قاسم۔ موسٰی بن نصیر، طارق بن زیاد تے مسلمہ بن عبد الملک د‏‏ی کامرانیاں اس دور نو‏‏ں اک خاص عظمت تے شان بخشتی نيں۔ اوتھ‏ے اس دور وچ ہونے والی ہور تعمیرا‏تی خصوصیات وی کم اہ‏م نئيں۔ قصر الخلافت ہوئے یا شاہی محلات۔ قصر الزہرا ہوئے یا قرطبہ، عالیشان یونیورسٹیاں ہاں یا عمومی درسگاہاں تے اپنی خاص صنعت، کاریگری تے فنی خوبیاں دے لحاظ تو‏ں نوادرات زمانہ وچ شمار ہُندیاں نيں۔ ایہ سب انمٹ نقوش اسلامی عہد د‏‏ی ایسی یادگاراں نيں جو ابنائے زمانہ د‏‏ی دست درازیاں تے امتداد زمانہ دے باجود مٹائے نہ مٹ سکن۔ تے مسلماناں د‏‏ی عظمت رفتہ تے درخشندہ دور د‏‏ی آئینہ دار نيں۔