Pierwotna nazwa kopalni to Deutsch-Bleischarleygrube[8][7] (warianty pisowni: Deutsch-Blei-Scharley-Grube[2], Deutsch-Bleischarley-Grube[9], Deutsch Blei-Scharley[10], Neue Bleischarley[11], Neu Bleischarley[12], Nowy Biały Szarlej[13])
Po II wojnie światowej do 1 października 1950 roku[14]Górniczo-Hutnicze Zakłady Nowy Orzeł Biały[3]
Od 1 października 1950 roku Zakłady Górniczo-Hutnicze im. J. Marchlewskiego[15], Zakłady Górnicze „Marchlewski”[16]).
Geologia
Złoża rud zawierały się głównie w dwóch większych poziomych pokładach w sąsiedztwie wapienia muszlowego[17], przedmiotem wydobycia była głównie galena i blenda cynkowa, a także galman[9] i markasyt[17][3]. Zasoby złóż kopalni szacowano w połowie XX wieku na 8,5 mln ton rudy cynku i ołowiu, o zawartości 15% cynku oraz 3,6% ołowiu[18].
Historia
Początki
Zabudowania kopalni Deutsch-Bleischarley (przed 1930)Most przerzutowy na zwałach (około 1930)Piece przewałowe w hucie cynku (około 1930)Transport materiału kolejką podwieszaną (około 1930)Markownia[1] (2017)Kopalniany budynek biurowy (2017)Budynek biurowy i kopalniane ambulatorium (2017)Ceglane ogrodzenie kopalni i fragment bramy zakładowej (2017)Hałda przy terenie dawnej kopalni Marchlewski (głównie drobno zmielony dolomit) w Bytomiu (2017)Zakład przeróbki złomu (2017)
Po plebiscycie na Górnym Śląsku, który odbył się w 1921 roku, obszar górniczykopalni Bleischarley, która należała do przedsiębiorstwa Georg von Giesches Erben[19], został podzielony granicą państwową pomiędzy Niemcy i Polskę[20][21]. Od 5 stycznia 1925 roku do maja 1926 roku spółka Georg von Giesches Erben[9] budowała po niemieckiej stronie nową kopalnię[7][12][10][22][23] na polu Neue Fortuna A[4][5] (z wykorzystaniem istniejącej sieci wcześniejszych wyrobisk i szybów[7][22]). Nowo powstały zakład był wówczas jedną z największych i najnowocześniejszych kopalń tego typu na świecie[24]. Budynki dla zakałdu zaprojektowali Emil i Georg Zillmannowie[25][26][27]. Koszt budowy kopalni, która miała zapewnić zatrudnienie dla około 3000 osób, był szacowany na 7 milionów marek niemieckich[28]. Przy kopalni powstał także nowy zakład przeróbki mechanicznej[22], ukończony w 1928 roku[7], w tym piec przewałowy, a także wydział flotacji[29][22][30]. Nową kopalnię włączono do spółki zależnej Giesche SA[21]. Wydobycie rozpoczęto w 1926[9] (według innego źródła w 1928 roku[7]).
Główny szyb wydobywczy nazwano Georg von Giesche[30][17][31] (zob. Georg von Giesche; po 1945 roku przemianowany na Chrobry[14]), pozostałe szyby to Förster[30] (późniejszy szyb Postęp przy ul. Brzezińskiej), Immergrün[30], Grenz oraz Wolfgang[17].
Wyrobiska schodziły na głębokość około 90[30] i 100 metrów[17][32]. Wyrobiska na granicy były do 1929 roku zakratowane i plombowane, co później zastąpiono 15 murowanymi tamami[8]. Do 1932 roku wyrobiska łączące kopalnię z sąsiednim zakładem Szarlej Biały były kontrolowane przez dozorców granicznych[33]. Pomimo zagrodzenia wyrobisk, były one wykorzystywane do przemytu, który był trudny do zwalczenia[34].
Wydobyta ruda była około 1934 roku wysyłana do huty cynku w Magdeburgu (huta rozpoczęła pracę w 1934 roku[35], była wzniesiona staraniami Georg von Giesches Erben, miasta Magdeburg i rządu Rzeszy[36]), gdzie uzyskiwano metaliczny cynk metodą elektrolityczną[37].
Od II wojny światowej
W czasie II wojny światowej i latach ją poprzedzających wybrano najlepsze złoża rud[7]. W kwietniu 1945 roku Sowieci przekazali nieczynną kopalnię władzom polskim[38]; częściowo zniszczona kopalnia wraz z zakładem wzbogacania została ponownie uruchomiona dzięki staraniom Zjednoczenia Przemysłu Cynkowego w 1946 roku[39][38][7]. Zjazdy załogi odbywały się szybem Chrobry, natomiast urobek około 1946 roku wydobywano szybem Krakus, który należał do sąsiedniej kopalni Orzeł Biały w Brzezinach Śląskich[14][38]. 1 października 1950 roku (według innego źródła w 1954 roku[40]) Zakłady Górnicze Nowy Orzeł Biały zostały przemianowane na Zakłady Górnicze im. Juliana Marchlewskiego[14].
Od 1947 roku eksploatowano złoże w rejonie filaru ochronnego Bytomia z podsadzką suchą[40]; wykorzystanie podsadzki zapoczątkowali Niemcy[40]. Z czasem zastosowano podsadzanie wyrobisk betonem[15][41]. W zakładach od 1953 roku (lub 1954[29]) działała wówczas jedyna w Polsce wytwórnia ksantogenianów krystalicznych[29][42][43], które wykorzystywano w procesie flotacji[29] jako odczynniki zbierające[44]. Stosowano je także jako katalizator w procesie produkcji syntetycznego kauczuku[42].
Ruda ołowiu po procesie flotacji (prawdopodobnie z wykorzystaniem ksantogenianów produkcji własnej[45]) oraz ruda cynku była transportowana w latach 50. XX wieku do połączonych Zakładów Cynkowych Szopienice[46] (ruda ołowiu do wcześniejszych zakładów Walther Croneck[2], a ruda cynków do dawnej huty Uthemann[47]). Pozostała ruda trafiała do zakładów w: Brzezinach Śląskich, Piekarach Śląskich (Zakłady Górniczo-Hutnicze im. Ludwika Waryńskiego), Bolesławiu (ZGH Bolesław), Trzebini (Zakłady Górnicze Chrzanów), Wełnowcu (dawna Hohenlohehütte), a także w niewielkiej ilości do huty cynku w Radzionkowie (dawna Lazyhütte). Markasyt trafiał do młynów papierniczych w Gdańsku, Gryfowie Śląskim i Włocławku[47].
W 1961 roku Zakłady Górnicze Marchlewski zostały włączone do Zakładów Górniczo-Hutniczych Orzeł Biały[48][41][7]. W 1969 roku zmodernizowano zakład przeróbki mechanicznej przy kopalni, zastosowano wzbogacalniki typu „Disa”[41]. W latach 70. XX na skutek stopniowego wyczerpania złóż zaczęła spadać wielkość wydobycia w kopalniach kombinatu Orzeł Biały; w 1976 roku zamknięto zakład przeróbki przy Zakładach Górniczych Nowy Dwór, w związku z tym urobek z rejonu tejże kopalni (eksploatacja zakończona w 1979 roku) był wydobywany szybem Chrobry[49]. Eksploatacja górnicza w rejonie dawnej kopalni Marchlewski została zakończona w grudniu 1981 roku[6] (według innego źródła prowadzono ją do 1985 roku[50]).
Po likwidacji zakładu
Około 2010 roku wyremontowano budynek dawnej cechowni kopalni przy ulicy Siemianowickiej w Bytomiu, obecnie znajdują się w nim lokale użytkowe, w tym sklepy[51].
Po działalności zakładu pozostały również pylące hałdy w pobliżu ulicy Siemianowickiej w Bytomiu[52], zawierające metale ciężkie[53]. Tereny poprzemysłowe po ZGH Orzeł Biały są największym tego typu obszarem w Bytomiu, w 2016 roku zajmowały około 70 hektarów, co stanowiło 1,01% powierzchni miasta[54]. Same hałdy w 2001 roku zajmowały powierzchnię około 17,7 hektara, a ich średnia wysokość wynosiła od 12 do 16,5 metra[55]. Zwałowiska zostały częściowo rozebrane, uzyskany materiał przeznaczono na potrzeby budownictwa drogowego[56].
Zatrudnienie i wielkość wydobycia
W 1928 roku zakład zatrudniał 1700 osób, a roczne wydobycie wyniosło 180 tysięcy ton rudy[22].
W czasie wielkiego kryzysu (1929–1932) liczba zatrudnienionych zmniejszyła się o 45%, a wydobycie rudy spadło do około 90 tysięcy ton rocznie[22].
W czasie II wojny światowej wydobycie i produkcja tlenków przedstawiała się następująco[17]:
Tuż po II wojnie światowej, w 1946 roku kopalnia zatrudniała 350 pracowników, wytworzono wówczas koncentrat rudy o zawartości 8,9 tys. ton blendy cynkowej, 1,2 tys. ton galeny oraz 732 tony markasytu[38].
W 1948 roku w kopalni pracowało 650 osób, wydobycie wyniosło 315 tys. ton rudy. W zakładzie wzbogacania było zatrudnionych 290 osób, jego produkcja dzienna wynosiła wówczas 112 ton koncentratu blendy oraz 11 ton koncentratu galeny[40].
Zaplecze socjalne
W 1947 roku utworzono przyzakładowe ogrody działkowe Winograd, które początkowo skupiały 37 działkowców. Zarząd kopalni później przydzielił kolejne posesje na działki przy ulicy Siemianowickiej w Bytomiu, zmieniono nazwę ogrodów na POD Przyjaźń[57].
W latach 50. XX wieku działał przyzakładowy klub piłki nożnej Górnik Kopalnia Marchlewski[58].
W latach od 1933 roku do marca 1951 roku do kopalni kursował tramwaj linii 33[59] oraz późniejszej linii 35 od marca 1951 roku do 31 grudnia 1956 roku[60] (zob. tramwaje w Bytomiu).
Zabytki
Zabudowania kopalni położone przy ulicy Siemianowickiej 98 w Bytomiu, tj. budynki laboratorium z 1928 roku, cechowni i łaźni z 1926 roku, budynek dyrekcji z lat 1925–1926, budynek warsztatów z 1926 roku, budynek maszynowni i rozdzielni oraz budynek pieców przewałowych z 1926 roku (niektóre zostały częściowo przebudowane lub rozbudowane w latach 50. XX wieku), zaprojektowane przez Zillmannów[25][61], zostały ujęte przez bytomski Urząd Miejski w Wykazie przemysłowych obiektów zabytkowych Bytomia[62].
↑Die Versorgung deutschen Wirtschaft mit Nicht-Eisen-Metallen. Berlin: Mittler & Sohn, 1931, s. 44, seria: Ausschuß zur Untersuchung der Erzeugungs- und Absatzbedingungen der deutschen Wirtschaft.
↑„Metall und Erz”, s. 296, ca. 1936. Wilhelm Knapp.
↑Marek Wojcik: Spacerem po Rozbarku. W: Rozbark, Nikiszowiec: na wspólnym szlaku. Małgorzata Krakowiak (red.). Katowice: Stowarzyszenie Fabryka Inicjatyw Lokalnych, 2016, s. 65. ISBN 978-83-946514-0-4.
↑Zillmann Emil i Zillmann Georg. [w:] Secesja w architekturze Polski Motywy. Tematy. Inspiracje [on-line]. Międzynarodowe Centrum Zarządzania Informacją. [dostęp 2017-09-18]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-18)].
↑Entwickelung der Beuthener Zinkhüttenindustrie. „Oberschlesien im Bild. Wöchentliche Unterhaltungsbeilage des oberschlesischen Wanderers”, s. [2], 1925-11-20. Karl Ernst Meink. Neumanns Stadtbuchdruckerei. (niem.).
Renata Dulias: The Impact of Mining on the Landscape: A Study of the Upper Silesian Coal Basin in Poland. Springer International Publishing, 2016, s. 34. ISBN 978-3-319-29541-1.
Adam Frużyński: Bytomski przemysł ciężki w okresie Polski Ludowej (1945–1989). W: Bytom w cieniu dwóch totalitaryzmów: szkice z dziejów miasta 1933–1989. Sebastian Rosenbaum (red.). Katowice: Instytut Pamięci Narodowej – Komisja Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu. Oddział w Katowicach, 2012. ISBN 978-83-7629-419-3.
Adam Frużyński: Historia przemysłu górniczo-hutniczego w Bytomiu od początku XVIII wieku do roku 1939. W: Bytom i jego dziedzictwo w 750-lecie nadania praw miejskich (materiały z interdyscyplinarnej konferencji naukowej w Bytomiu w dniach 18–19 listopada 2004 r.). Gabriela Bożek (red.). Katowice: Urząd Miejski / Śląskie Centrum Dziedzictwa Kulturowego, 2005, s. 247. ISBN 83-85871-40-3.
Antoni Gładysz: Górnictwo kruszcowe ziemi bytomskiej. W: Tradycje górnictwa ziemi bytomskiej. Maroszek Henryk (red.). Katowice: 1967.
Adam Rostański, Dominik Kapa: Flora naczyniowa terenów silnie skażonych cynkiem i ołowiem na przykładzie zwałowisk poprzemysłowych ZGH „Orzeł Biały” S.A. w Bytomiu. W: Natura Silesiae Superioris. Suplement. Katowice: Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Śląska, 2001. ISBN 83-906910-4-3.
Joanna Tofilska: Katowice Nikiszowiec: miejsce, ludzie, historia. Katowice: Muzeum Historii Katowic, 2007, s. 150. ISBN 978-83-87727-68-0.
