Wysiedlenia Polaków z Kraju Warty

Polska rodzina wysiedlana ze wsi Dąbrowa

Wysiedlanie Polaków z Kraju Warty w 1939

Wysiedlenie Polaków z Wielkopolski – Kraju Warty (1939)

Wysiedlanie polskich rodzin w 1939 z Czerniejewa

Wysiedlenia Polaków z Kraju Warty – wysiedlenia Polaków i Żydów (obywateli polskich) z Kraju Warty, terytorium Rzeczypospolitej Polskiej anektowanego przez III Rzeszę, które były częścią wielkiej akcji przesiedleńczej, tzw. Generalsiedlungsplan, dokonane przez Niemców w latach 1939–1941.^[1]

Przyczyny

„Za 50 lat będzie tu kwitnący kraj niemiecki, gdzie nie będzie ani Polaka, ani Żyda! Taka jest prawda (Oklaski). Jeśli ktoś mnie spyta, gdzie będą, odpowiem: nie wiem. W Palestynie albo na pustyni Sahara, to mi zupełnie obojętne. Ale tu będą mieszkać ludzie niemieccy!” – Robert Ley

Wysiedlenia związane były z niemiecką doktryną polityczną i wojskową III Rzeszy tzw. Lebensraum – „poszerzania przestrzeni życiowej”^[2] inspirowaną tradycyjnymi niemieckimi koncepcjami geopolitycznymi znanymi jako Drang nach Osten – parcia na wschód. Sposób realizacji tych celów zawarto w opracowanym przez dra Erharda Wetzela – kierownika Wydziału Polityki Rasowej w Ministerstwie Rzeszy, planie Generalplan Ost przewidującym zyskanie tej przestrzeni na wschodzie. Plan przesiedleńczy (Generalsiedlungsplan) stanowił jeden z najważniejszych punktów zawartych w generalnym planie wschodnim i przewidywał przekształcenie grupy ok. 14 mln ludzi w niewolników w charakterze siły roboczej oraz wysiedlenie na Syberię lub wyniszczenie 51 milionów Słowian (w tym 80–85%^[3][4][5] Polaków, 50%^[6] Czechów i Morawian, 65% Ukraińców i 75% Białorusinów, a także bliżej nieokreśloną liczbę Rosjan i Tatarów Krymskich). Na terenach przeznaczonych pod kolonizację planowano osiedlić w ciągu pierwszych 10 lat realizacji planu 4 mln osadników niemieckich^[7], a w dalszych latach kolejne 6 mln^[7], oraz dodatkowo ludność z innych krajów germańskich. Plan przewidywał docelowo m.in. przesiedlenie 80–85% ludności polskiej na Syberię. „Plan przewiduje wysiedlenie 80–85% Polaków, tzn. (...) miałoby zostać wysiedlonych 16-20,4 miliona Polaków, podczas gdy 3-4,8 miliona Polaków miałoby pozostać na niemieckim terenie osiedleńczym”^[8]. Pozostałych Polaków planowano przeznaczyć do niewolniczej pracy^[9] w charakterze siły roboczej.

Decyzję o masowych wysiedleniach Polaków z Wielkopolski podjął namiestnik Rzeszy Arthur Greiser, który uznał Polaków za „element niegodny do włączenia w społeczeństwo niemieckie”.

Wysiedlenia Polaków

Przesiedleni Niemcy bałtyccy otrzymują w Kraju Warty domy po wysiedlonych Polakach

Grób wysiedlonego w 1939 z Brzekińca do GG gospodarza, który zmarł na wygnaniu

W pierwszej kolejności wysiedlano z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa Żydów oraz Polaków – ziemian i przedsiębiorców, którym bez rekompensat odbierano majątki^[10]. Wysiedlenia te rozpoczęły się już 4 grudnia 1939 roku z okolic Gostynia^[11][12] Do końca 1939 r. wysłano do GG ok. 80 transportów – ogółem 87 883 osób. Do końca 1940 r. wysiedlenia objęły już ponad 250 tys. osób^[13], do połowy marca 1941 ponad 280 tysięcy. Wysiedleńcy byli kierowani do Centrali Przesiedleńczej w Poznaniu (niem. Umwandererzentralstelle in Posen) założonej 11.XI.1939 r., gdzie przewożono ich koleją do obozów przesiedleńczych w Generalnym Gubernatorstwie.

Wysiedlenia przeprowadzano najczęściej w późnych godzinach wieczornych lub wcześnie rano. Wysiedleńcy mieli na spakowanie podstawowych rzeczy około pół godziny. Zezwalano im na zabranie bagażu ręcznego o wadze około 12 kg na osobę (od wiosny 1940 podniesiono ją do 25–30 kg) oraz pieniądze w kwocie 200 zł. Pozostały majątek musieli zostawić przyszłym niemieckim kolonistom.

Wysiedlenia te przeprowadzano także w rejencji kaliskiej i łódzkiej, włączonej w granice Kraju Warty staraniem miejscowych volksdeutschów.

Zasiedlenie Niemcami

Po zawarciu niemiecko-radzieckiego paktu o nieagresji (Pakt Ribbentrop-Mołotow), w którym ustalono, że kraje bałtyckie (Estonia, Łotwa) i Finlandia staną się strefą wpływów i przyszłym terytorium ZSRR, na jesieni 1939 r. wielu Niemców bałtyckich otrzymało zaproszenie z nazistowskich Niemiec do osiedlenia się w Kraju Warty w ramach akcji przesiedleńczej tzw. Heim ins Reich. Jeszcze w 1939 r. przesiedlono 87 rejsami ponad 60 tys. Niemców z krajów bałtyckich, z których większość trafiła do Kraju Warty.
W 1941 r. nasilono politykę wysiedlania stąd Żydów do dowolnego z blisko 200 gett utworzonych na terenie GG. Z samego Poznania przesiedlono do GG ok. 70 tys. osób. Setki tysięcy ludzi, głównie młodych, czasem jeszcze przed osiągnięciem pełnoletniości, wysiedlono jako robotników przymusowych w głąb Rzeszy. Na miejsce Polaków i Żydów napływały grupy Niemców ze Wschodu, z terenów zajętych przez ZSRR. Dalszymi grupami byli Niemcy z Wołynia – ponad 50 tys., z Galicji – ponad 50 tys., z Podlasia – prawie 10 tys. Zgodnie z porozumieniem z ZSRR, rozpoczęto w 1940 r. politykę „repatriacji” dziesiątek tysięcy Niemców z Besarabii, Bukowiny i innych części Rumunii. Istniały plany sprowadzenia na te tereny Niemców zamieszkujących obie Ameryki.

Film

• Temat wysiedleń z Wielkopolski podejmuje niemiecko-polski film dokumentalny w reż. Jacka Kubiaka, Klausa Salge, Janusza Zemera pt. „Jasnowłosa prowincja” zrealizowany w 70. rocznicę wybuchu wojny^[14]. Jego bohaterami są trzej mężczyźni: Helmut Steinitz, poznański Żyd, ocalały z zagłady, Dieter Bielenstein, Niemiec przesiedlony z Łotwy, który żył w Poznaniu w zagrabionym Polakom mieszkaniu, oraz Henryk Jaszcz, poznaniak, który po wysiedleniu spędził wojnę w Ostrowcu Świętokrzyskim. Film miał premierę zagraniczną na antenie niemiecko-francuskiego kanału Arte. Dziennik „Le Figaro” nazwał go „pasjonującym dokumentem” o przeprowadzanych przez Hitlera i Himmlera „czystkach etnicznych”^[15]. Reżyser został nagrodzony Polsko-Niemiecką Nagrodą Dziennikarską w roku 2010.^[16]

Przypisy

1. Maria Rutowska, Wysiedlenia ludności polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939-1941, Poznań 2003.
2. Marian Zgórniak, „Lebensraum” w doktrynie politycznej i wojskowej III Rzeszy, „Studia Historyczne” R. 23, 1980, z. 4, s. 621–632.
3. „85% wszystkich Polaków – 20 mln”: Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa, 2004, ISBN 83-01-14179-4, tom 3, s. 267.
4. „Spośród Polaków wysiedleniu ulec miało 80 do 85% (...)z ludności „zachodnio-ukraińskiej” 65%, a z białoruskiej 75%”: Czesław Madajczyk „Generalna Gubernia w planach hitlerowskich. Studia”, PWN, Warszawa, 1961, s. 96.
5. „Pod bezpośrednim nadzorem Himmlera opracowano tzw. Generalny Plan Wschodni (General Plan Ost). Przewidywał on przesunięcie granicy etnicznej Rzeszy o około 1000 km na wschód i przeznaczenie zajętych w ten sposób terenów dla niemieckich osadników. Miejscowa ludność, Słowianie i inne narody, miały być wysiedlone za Ural lub w części wyniszczone. Tą akcją przewidywano m.in. objęcie 80–85% Polaków...”: fragment pracy zbiorowej „Rezydencja śmierci” ze strony internetowej Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau.
6. Andrzej Szcześniak: Generalplan Ost. Plan Zagłady Słowian. Radom: Polskie Wydawnictwo Encyklopedyczne, 2001, s. 6–17. ISBN 83-88822-03-9.
7. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2004, s. 267 (tom 3). ISBN 83-01-14179-4.
8. Dok. norymb. NG-2325, Odpis z: „Biuletyn GKBZH w Polsce”, t. 5, s. 211 nn. za „Okupacja i Ruch Oporu w Dzienniku Hansa Franka 1939-1945” Tom I 1939-1942 KiW, Warszawa 1972.
9. Nowa Encyklopedia Powszechna PWN, BartłomiejB. Kaczorowski (red.), WojciechW. Baturo (red.), t. 3, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 2004, s. 267, ISBN 83-01-14179-4, OCLC 830615777 .
10. „Poligon Greisera”, Anna Gruszecka 16.02.2010, Tygodnik Powszechny.
11. Pierwsze wysiedlenia gostynian do Generalnego Gubernatorstwa.
12. Zofia Hejnowicz-Nagler, „Chmury nad domem”, Poznań 1971.
13. Maria Rutowska, „Wysiedlenia ludności polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939-1941” Instytut Zachodni, Poznań 2003, ISBN 83-87688-42-8.
14. „Jasnowłosa prowincja” recenzja.
15. Projekcja filmu „Jasnowłosa Prowincja”.
16. Piotr Bojarski: „Nagrodzili film o wygnanych Wielkopolanach”, Gazeta Wyborcza, Poznań, 2010-06-08.

Bibliografia

• Zofia Hejnowicz-Nagler, „Chmury nad domem”, Poznań 1971
• Karol Kandziora, „Pamiętnik z wygnania” Wydawnictwo miejskie 2007
• S. Nawrocki, „Terror policyjny w Kraju Warty 1939-1945”, Poznań 1973
• Maria Rutowska, „Wysiedlenia ludności polskiej z Kraju Warty do Generalnego Gubernatorstwa 1939-1941”, Poznań 2003
• Antoni Sułowski, „U podnóża Gór Świętokrzyskich” wyd. Instytut Wydawniczy PAX 1987