Wierzchlas (województwo zachodniopomorskie)

Wierzchlas

wieś
Kościół w Wierzchlesie
Państwo	Polska
Województwo	zachodniopomorskie
Powiat	gryfiński
Gmina	Mieszkowice
Wysokość	59 m n.p.m.
Liczba ludności (2010)	109
Strefa numeracyjna	91
Kod pocztowy	74-505[2]
Tablice rejestracyjne	ZGR
SIMC	0779383
Położenie na mapie gminy Mieszkowice Wierzchlas
Położenie na mapie Polski Wierzchlas
Położenie na mapie województwa zachodniopomorskiego Wierzchlas
Położenie na mapie powiatu gryfińskiego Wierzchlas
52°49′42″N 14°29′58″E[1]

Wierzchlas (do 1945 niem. Falkenwalde^[3]) – wieś w Polsce położona w województwie zachodniopomorskim, w powiecie gryfińskim, w gminie Mieszkowice. Według danych z 2010 liczyła 109 mieszkańców.

Miejscowość znajdowała się od ok. 1250 na terytorium powstałej Nowej Marchii. Pierwsza wzmianka z 1333, od XIV w. do 1771 wieś należała do rodu von Sydow, który wybudował tu pałac w 1760 (obecnie nie istnieje); w późniejszych latach kilkukrotnie zmieniała właścicieli. Od 1945 leży w granicach Polski.

We wsi znajduje się barokowy kościół z 1730 z wieżą ryglową nadbudowaną nad nawą.

Nazwa

Nazwa na przestrzeni wieków: Valkinwold 1333; Valkenwold 1337

Układ przestrzenny

Główne elementy układu przestrzennego wsi zostały zachowane, należą do nich czytelna forma owalnicowa, z nawsiem i typowymi elementami kompozycji tego placu, osiowy układ sieci drożnej oraz zespół folwarczny, który jako jedyny uległ częściowemu zatarciu. Wieś utrzymała czytelny podział na część chłopską (północną) i folwarczną (południowo-wschodnią) złożoną z podwórza gospodarczego i parku. Zabudowa wiejska zwarta, złożona z małych 2- lub 3-budynkowych zagród, o niewielkiej skali obiektów gospodarczych. Chałupy lokowane na froncie parceli, w układzie kalenicowym, murowane, nakryte dachami 2-spadowymi, wzniesione na przełomie XIX i XX w. Sporadycznie występują starsze, gospodarcze obiekty ryglowe. W centralnej części miejscowości posadowiony jest kościół z przyległym cmentarzem, całość ogrodzona murem kamienno-ceglanym z bramą wjazdową, działka obsadzona grochodrzewem i dębem. Po północnej stronie kościoła znajduje się niewielki staw. Do wsi przylega od strony wschodniej dawny park pałacowy. Na północ od terenów zabudowanych miejscowości znajduje się niewielki, polny cmentarz ewangelicki o czytelnym układzie (z aleją lipową, śladami nagrobków oraz licznymi krzewami).

Historia

• VIII-poł. X w. – w widłach Odry i dolnej Warty znajduje się odrębna jednostka terytorialna typu plemiennego, prawdopodobnie powiązana z plemieniem Lubuszan. Na północy od osadnictwa grupy cedyńskiej oddzielały ją puszcze mosińska (merica Massen) i smolnicka (merica Smolnitz). Mieszkańcy zajmowali się gospodarką rolniczo-hodowlaną.
• 960–972 – książę Mieszko I opanowuje tereny nadodrzańskie, obejmujące obręb późniejszej kasztelani cedyńskiej, ziemię kiniecką i kostrzyńską
• 1005 (lub 1007) – Polska traci zwierzchność nad Pomorzem, w tym również nad terytorium w widłach Odry i dolnej Warty
• 1112-1116 – w wyniku wyprawy Bolesława Krzywoustego, Pomorze Zachodnie uznaje zwierzchność lenną Polski
• Pocz. XIII w. – obszar na północ od linii Noteci-dolnej Warty i zachód od Gwdy w dorzeczu Myśli, Drawy, środkowej Iny, stanowi część składową księstwa pomorskiego; w niewyjaśnionych okolicznościach zostaje przejęty przez księcia wielkopolskiego Władysława Laskonogiego, a następnie jego bratanka, Władysława Odonica
• 1250 – margrabiowie brandenburscy z dynastii Askańczyków rozpoczynają ekspansję na wschód od Odry; z zajmowanych kolejno obszarów powstaje następnie Nowa Marchia
• 2 poł. XIII w. – zbudowano kościół
• 1320-1323 – po wygaśnięciu dynastii askańskiej, Nowa Marchia przejściowo przechodzi we władanie książąt pomorskich
• 1323 – władzę w Nowej Marchii obejmują Wittelsbachowie
• 1333 – Henryk von Sydow (Heinricus de Sidow) otrzymuje lenno in villa Valkinwold od margrabiego Ludwika Starszego z 27 łanami ziemi i młynem nieopodal wsi
• 1337 – wzmianka w księdze ziemskiej margrabiego brandenburskiego Ludwika Starszego pod nazwą Valkenwold, w ziemi mieszkowickiej: "Valkenwold habet XXVII mansos, quorum dos habet II† mansos, illi de Sidow pro seruicio VIII mansos, in pactu vnum chorum"^[4] – wieś liczy 27 łanów (mansos), wolne od ciężarów podatkowych są 2⅛ łany parafialne (dos), lennikami zobowiązanym do służby konnej są Sydow posiadający 8 łanów, pakt (pactus, rodzaj podatku płacony rycerstwu przez chłopów) wynosi 1 wispel
• 1402-1454/55 – ziemie Nowej Marchii pod rządami zakonu krzyżackiego
• 1433 – podczas wojny polsko-krzyżackiej, okoliczne tereny zostają zdobyte i splądrowane przez Husytów
• 1535-1571 - za rządów Jana kostrzyńskiego Nowa Marchia staje się niezależnym państwem w ramach Świętego Cesarstwa Rzymskiego
• 1538 – margrabia Jan kostrzyński oficjalnie wprowadza na terenie Nowej Marchii luteranizm jako religię obowiązującą
• 1693 – przyłączono do Wierzchlasu folwark Goszkówek należący do von Sydowów
• 1701 - powstanie Królestwa Prus
• 1718 – odebrano miejscowym chłopom 17 łanów ziemi
• 1730 – budowa nowego kościoła
• 1760 – rodzina von Sydow zbudowała pałac
• 1771 – właścicielem wsi zostaje łowczy von Zinnow
• 1775 – właścicielem wsi zostaje radczyni wojenna Krüger
• 1800 – właścicielem wsi zostaje starosta Carl Ludwig Alexander von Zinnow (1774-1808)
• 1803 – właścicielem wsi zostaje von Bredow
• 1804 – właścicielem wsi zostaje kupiec i senator Ernst Wilhelm von Witte (1783-1821); w późniejszym czasie rodzina von Witte rozbudowuje pałac
• 1806-1807 – Nowa Marchia pod okupacją wojsk napoleońskich; na mocy traktatu w Tylży w dniu 12.07.1807 wojska francuskie opuszczają terytorium państwa pruskiego z wyjątkiem niektórych ważniejszych twierdz, pod warunkiem spłaty bądź zabezpieczenia nałożonej na Prusy kontrybucji wojennej
• 1807-1811 – reformy gospodarcze Steina-Hardenberga dotyczące zniesienia poddaństwa chłopów w Prusach (najpierw w królewszczyznach, następnie w dobrach prywatnych); w zamian za uwłaszczenie dziedzic otrzymywał od chłopa odszkodowanie pieniężne, w postaci robocizny w określonym czasie lub części ziemi, przy czym to nie mogło przekroczyć połowy gospodarstwa chłopskiego
• 1815-1818 – reformy administracyjne Prus zmieniają strukturę Nowej Marchii; wieś należy do powiatu Chojna, w rejencji frankfurckiej, w prowincji brandenburskiej

Przyległości Wierzchlasu w XIX / XX w.

Niemiecka nazwa	Obiekt	Położenie	Polska nazwa
Gräfendorf	wieś i folwark	2,5 km na wsch.	Goszkówek
Neu Falkenwalde	folwark	3 km na płd.-wsch.	Wierzchlasek
Wilhelminenhof	folwark	2 km na wsch.	Jamno

• 1816 – obowiązek uwłaszczenia chłopów w Prusach ograniczono do gospodarstw sprzężajnych, tj. posiadających co najmniej dwa zwierzęta pociągowe (konie lub woły)
• 1850 – uwłaszczenie chłopów w Prusach rozszerzono na wszystkie gospodarstwa chłopskie, aczkolwiek do tego czasu wielu chłopów zostało przez panów usuniętych z ziemi lub zbankrutowało
• 1871-1918 – Nowa Marchia w ramach zjednoczonej Drugiej Rzeszy Niemieckiej
• 26.09.1900 – Ada Lonny Dora von Witte (ur. w Klein-Mehßow 25.09.1879, zm. w Poczdamie 19.09.1945) wychodzi za mąż w Berlinie za Friedricha-Wilhelma grafa von Schlieffen (ur. w Kotzenau 17.08.1868, zm. w Wierzchlasie 09.03.1923), który staje się właścicielem majątku
• 03.02.1945 – zajęcie wsi przez 5 Armię 1 Frontu Białoruskiego, wieś nie zostaje zniszczona
• 1945-1960 – pałac powoli zostaje rozbierany przez miejscową ludność, co prowadzi do całkowitego jego zniszczenia
• 1945-1946 – do wsi przybywają przesiedleńcy, głównie z Ukrainy
• 4.04.1963 – poświęcenie kościoła pw. Matki Boskiej Częstochowskiej
• 1975-1998 – miejscowość należy administracyjnie do województwa szczecińskiego

Właściciele majątku Wierzchlas

Imię i nazwisko	Lata
von Sydow	1333-1771
von Zinnow	1771-1775
Krüger	1775-1800
von Zinnow	1800-1803
von Bredow	1803-1804
von Witte	1804-1900
Friedrich-Wilhelm graf von Schlieffen	1900-1923
Ada von Schlieffen, wdowa	1923-45?

Ludność

Liczba ludności w ostatnich 3 wiekach^{[4][5][6][7][8][9]}:

Edukacja

• Dzieci uczęszczają do Szkoły Podstawowej im. Mieszka I w Mieszkowicach
• Młodzież uczęszcza do gimnazjum w Mieszkowicach

Gospodarka

• Ludność trudni się głównie rolnictwem
• Zakład stolarski

Organizacje i instytucje

Sołectwo Wierzchlas – ogół mieszkańców wsi Wierzchlas stanowi Samorząd Mieszkańców Sołectwa; obszar 374,14 ha.

Związki wyznaniowe

Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej w Wierzchlesie należy do parafii rzymskokatolickiej pw. Przemienienia Pańskiego w Mieszkowicach.

Atrakcje turystyczne

• Kościół pw. Matki Boskiej Częstochowskiej – zbudowany w 1730, do 1945 ewangelicki; wpisany do rejestru zabytków pod nr 284 z 18 czerwca 1958.
• Park dworski – pozostałość po dworze, powierzchnia ok. 15 ha, z bogatym drzewostanem z XVIII w. Kompozycja ma charakter krajobrazowy, jego układ jest obecnie zaniedbany, bez pielęgnacji, z samosiewami. Układ kompozycyjny oparty na osiach widokowych krzyżujących się w miejscu dawnego pałacu, uzupełnieniem tego układu jest stanowiący część parku cmentarz rodowy o zatartym układzie, nieregularny, z ruinami grobowca właścicieli majątku. Wpisany do rejestru zabytków pod nr 244 z dnia 22.10.1957, nr decyzji KL. V. -0/303/5.

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 147025
2. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1466 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
3. M.P. z 1947 r. nr 111, poz. 719
4. Ludwig Gollmert: Das Neumärkische Landbuch Markgraf Ludwigs des Älteren vom Jahre 1337. Nach einer neu aufgefundenen Handschrift des vierzehnten Jahrhunderts. Frankfurt am Oder: 1862, s. 11.
5. Wieś i majątek wraz z Goszkówkiem. Friedrich Wilhelm August Bratring: Statistisch-topographische Beschreibung der gesammten Mark Brandenburg: Für Statistiker, Geschäftsmänner, bes. für Kameralisten. Die Neumark. Berlin: Friedrich Maurer, 1809, s. 114.
6. Wieś, bez majątku. Neues topographisch-statistisch-geographisches Wörterbuch des preussischen Staats. Alexander August Mützell, Leopold Krug (red.). T. 1. Karl August Kümmel, 1821, s. 360.
7. Wieś i majątek. Güthlein: Topographische Uebersicht des Appellationsgerichts-Departements Frankfurt a/O: Zusammengestellt von Güthlein. Gustav Harnecker & Co., 1856, s. 60.
8. Wieś 111 mieszk., majątek 154 mieszk. Gemeindeverzeichnis Deutschland 1900. [dostęp 2011-06-12].
9. Deutsche Verwaltungsgeschichte von der Reichseinigung 1871 bis zur Wiedervereinigung 1990 von Dr. Michael Rademacher M.A.. [dostęp 2011-06-12].

Bibliografia

• Architektura Sakralna Pomorza Zachodniego. [dostęp 2011-05-13].
• Jerzy Kosacki, Bogdan Kucharski: Pomorze Zachodnie i Środkowe. Przewodnik. Warszawa: Sport i Turystyka MUZA SA, 2001, s. 337. ISBN 83-7200-583-4.
• Kreis Königsberg/Neumark. Erinnerungen an einen ostbrandenburgischen Landkreis. Berlin/Bonn: Westkreuz-Verlag GmbH, 1996, s. 322-323.
• Zmiana studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta i gminy Mieszkowice. [dostęp 2011-05-28].