Widłak (Lycopodium L.) – rodzaj roślin z rodziny widłakowatych. W szerokim ujęciu obejmuje ok. 40 gatunków[4][5], a w wąskim około 15 gatunków[2] lub nawet tylko 9[6], z których w Polsce występuje jeden – widłak goździstyL. clavatum (tradycyjnie zaliczany tu też kolcowidłak jałowcowaty włączony został w 2016 roku do rodzaju kolcowidłakSpinulum)[7][8]. W dawniejszych systemach klasyfikacyjnych zaliczano tu ok. 200 do nawet 400 gatunków (w tym 7 występujących w Polsce), jednak po poznaniu ich filogenezy zostały one podzielone na kilka różnych rodzajów, a nawet zaliczone do różnych podrodzin[9][2].
Znaczenie użytkowe mają zarodniki widłaka goździstego – likopodium. Ze względu na dużą zawartość tłuszczy są łatwopalne, a zmieszane z powietrzem – wybuchowe. Wykorzystywane są podczas efektów specjalnych w przemyśle filmowym. Wykorzystywane były także jako posypka w wyrobach lateksowych (prezerwatywach, rękawiczkach chirurgicznych), w odlewnictwie do wysypywania form odlewów, stosowano je jako środek zapobiegający sklejaniu się pigułek i tabletek oraz w kosmetykach (proszki do makijażu). Ograniczono jego wykorzystanie ze względu na reakcje uczuleniowe (od łagodnych stanów zapalnych po ostre ataki astmy)[10].
Morfologia
Lycopodium lagopus
Łodyga składa się z odcinka płożącego się po ziemi, widlasto rozgałęzionego z drobnymi liśćmi. Szczytowa część łodygi wyrasta pionowo i zakończona jest kłosem lub kilkoma kłosami zarodnionośnymi.
Systematyka
Rodzaj Lycopodium pierwotnie obejmował wszystkich współczesnych przedstawicieli rodziny widłakowatychLycopodiaceae, do czasu opisania rodzaju Phylloglossum[11]. Później wyodrębniano także rodzaj wroniecHuperzia Bernhardi 1800, a już w drugiej połowie XX wieku Josef Holub wydzielił kilka kolejnych rodzajów (np. widłaczekLycopodiella Holub 1964, Phlegmariurus Holub 1964, widliczDiphasiastrum Holub 1975, Pseudodiphasium Holub 1983, Pseudolycopodium Holub 1983). Poza rodzajami uznawanymi szerzej za odrębne w końcu XX wieku (Huperzia, Lycopodiella i Phylloglossum) wciąż wielu autorów ujmowało szeroko rodzaj Lycopodium sprowadzając część ww. taksonów do rangi podrodzajów, których wyróżniano 9[5]. Kryteriami podziału były różnice w budowie roślin: istnienie lub brak zróżnicowania liści na pędzie (anizofilia), wykształcanie kłosa zarodnionośnego na szypule lub siedzącego, budowa liści zarodnionośnych (tarczowate, łuskowate lub pośrednie), budowa ściany komórkowej w komórkach epidermy zarodni, budowa zarodników i gametofitu oraz liczba chromosomów[5]. W XXI wieku włączono do kryteriów podziału wyniki badań molekularnych i zaczęła dominować tendencja do wyodrębniania drobnych rodzajów. W systemie PPG I z 2016 rodzaj Lycopodium obejmuje tylko 15 gatunków i jest jednym z 16 rodzajów w rodzinie widłakowatych i jednym z 9 w podrodzinie Lycopodioideae[2]. W ujęciu Checklist of Ferns and Lycophytes of the World należy tu tylko 9 gatunków[6].
Copodium Rafinesque, Lepidotis P. de Beauv. ex Mirbel in Lam. et Mirbel.
Pozycja i podział rodzaju w systemie PPG I (2016)[2]
Rodzaj Lycopodium należy do podrodziny Lycopodioideae W.H.Wagner & Beitel ex B. Øllg. należącej do rodziny widłakowatychLycopodiaceae, jedynej rodziny roślin współczesnych w obrębie rzęduwidłakowcówLycopodiales w obrębie klasy Lycopodiopsida w grupie roślin naczyniowychTracheophyta.
W systemie PPG I rodzaj Lycopodium liczy 15 gatunków, z których tylko jeden widłak goździsty (Lycopodium clavatum L.) występuje we florze Polski[7]. Drugi z gatunków rodzimych[7] zaliczany dotychczas do rodzaju widłak – kolcowidłak jałowcowaty (Lycopodium annotinum L.) – został przeniesiony do rodzaju kolcowidłakSpinulum jako Spinulum annotinum (L.) A.Haines[2][6].
Wykaz gatunków według Checklist of Ferns and Lycophytes of the World[6]
Lycopodium clavatum L. – widłak goździsty (gatunek kosmopolityczny)
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-02-28](ang.).
↑ abcdefThe Pteridophyte Phylogeny Group. A community-derived classification for extant lycophytes and ferns. „Journal of Systematics and Evolution”. 54 (6), s. 563–603, 2016. DOI: 10.1111/jse.12229.
↑ abcThe Families and Genera of Vascular Plants. I. Pteridophytes and Gymnosperms. K.U.Kramer, P.S. Green (red.). Berlin, Heidelberg, New York, London, Paris, Tokyo, Hongkong, Barcelona: Springer-Verlag, 1990, s. 36–37. ISBN 3-540-51794-4.
↑ abcZbigniewZ.MirekZbigniewZ. i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 112, ISBN 978-83-62975-45-7.
↑ abAnnaA.PacynaAnnaA., Wojciech J.W.J.SzypułaWojciech J.W.J., Rząd: Lycopodiales Dc. ex Bertch. & J. Presl – Widłakowce (Widłaki jednakozarodnikowe), [w:] EwaE.Szczęśniak, Edyta M.E.M.Gola, ElżbietaE.Zenkteler (red.), Lykopodiofity Polski Lycopodiales, Selaginellales, Isoëtales, „Monographiae Botanicae”, 110, Wrocław: Polskie Towarzystwo Botaniczne, 2023, s. 123–124, DOI: 10.5586/978-83-963503-9-8, ISBN 978-83-963503-9-8, ISSN2392-2923.???
↑Bogdan Zemanek: Widłak. W: Encyklopedia biologiczna. Zdzisława Otałęga (red. nacz.). Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 2000. Brak numerów stron w książce
↑Maarten J. M. Christenhusz, Michael F. Fay, Mark W. Chase: Plants of the World: An Illustrated Encyclopedia of Vascular Plants. Richmond, Chicago: Kew Publishing, The University of Chicago Press, 2017, s. 19. ISBN 978-1842466346.
↑Zbigniew Podbielkowski, Irena Rejment-Grochowska, Alina Skirgiełło: Rośliny zarodnikowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1986, s. 668. ISBN 83-01-04394-6.