Ulica Ogrodowa w Warszawie

Ulica Ogrodowa w Warszawie

Wola
Ulica Ogrodowa przy ul. Żelaznej, widok w kierunku wschodnim (2021)
Państwo	Polska
Miejscowość	Warszawa
Przebieg
al. Jana Pawła II ul. B. Dobrzańskiego ul. Biała ul. Żelazna ul. Wronia
Położenie na mapie Warszawy Ulica Ogrodowa w Warszawie
Położenie na mapie Polski Ulica Ogrodowa w Warszawie
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Ulica Ogrodowa w Warszawie
52°14′22,6″N 20°59′29,1″E

Ulica Ogrodowa przy ul. Solnej przed 1939, po prawej kamienice nr 1 i 3

Ulica przy ulicy Wroniej, widok w kierunku zachodnim (2023)

Ulica Ogrodowa – ulica w dzielnicy Wola w Warszawie.

Historia

Ulica, dawna droga narolna włóki Klucznikowskiej^[1], została wytyczona po 1765^[2]. Nadana w 1770 nazwa pochodzi od licznych tam wtedy ogrodów^[3][4]. Ulica zaczynała się przy ul. Solnej (współcześnie al. Jana Pawła II) i biegła na zachód, do wału miejskiego (ul. Okopowa)^[5]. W 1784 przy Ogrodowej znajdowało się 57 domów i dworków drewnianych, pięć domów murowanych i dwa browary^[6]. Szybkie tempo zabudowy wynikało m.in. z bliskiego sąsiedztwa ul. Chłodnej, będącej główną arterią wylotową z miasta w kierunku zachodnim^[7].

Pod koniec XVIII wieku ulica została wybrukowana^[6]. W 1806 na obszernej posesji na rogu ulic Ogrodowej i Białej powstała garbarnia należąca do Jana Temlera (przeniesiona w 1858 na ul. Okopową)^[8].

W 1842 w wyniku pożaru zniszczeniu uległa zabudowa 16 posesji znajdujących się przy ulicy^[9]. Na przełomie lat 50. i 60. przy Ogrodowej zaczęły powstawać pierwsze kilkupiętrowe kamienice^[10]. W 1867 przy ul. Okopowej, przy wylocie ul. Ogrodowej, powstało wielkie targowisko Kercelak^[11]. Na przełomie XIX i XX w. zlikwidowano ostatnie ogrody, którym ulica zawdzięczała nazwę^[6]. W 1896 w przebudowanej kamienicy nr 17 rozpoczął działalność prywatny zakład leczniczy Marii Szlenkierowej, dając początek działalności filantropijnej rodziny Szlenkierów^[12]. Na początku XX wieku i w okresie międzywojennym przy ulicy działało wiele małych i średnich zakładów przemysłowych różnych branż^[13]. Pod numerem 62 powstały magazyny i stajnie przedsiębiorstwa przewozowo-spedycyjnego Węgiełek i S-ka^[14], a naprzeciwko (pod nr 65) jego właściciel wybudował zachowaną kamienicę z oficynami^[15]. Ulica była wtedy wybrukowana kamieniami polnymi^[16]; w latach 30. wyasfaltowano jej odcinek między ulicami Solną i Białą^[17].

W latach 1935−1939 na działce między ulicami Leszno i Ogrodową wzniesiono monumentalny gmach Sądu Grodzkiego według projektu Bogdana Pniewskiego^[18] (ponieważ mieściły się tam również Sąd Okręgowy i Sąd Pracy był on nazywany zwyczajowo „gmachem sądów“^[19]).

Przed 1939 Ogrodowa należała do najgęściej zabudowanych i zaludnionych ulic w tej części miasta^[20]. Duży odsetek jej mieszkańców stanowili Żydzi, do których należała ok. połowa budynków znajdujących się przy ulicy^[21]. Jej zabudowa nie ucierpiała w czasie obrony Warszawy we wrześniu 1939^[17].

W listopadzie 1940 ulica znalazła się, poza odcinkiem na zachód od ul. Wroniej oraz fragmentu przy gmachu sądów i ul. Białej, w obrębie utworzonego przez władze niemieckie getta^[22]. W grudniu 1941 z dzielnicy zamkniętej wyłączono odcinek Ogrodowej znajdujący się między ulicami Wronią i Żelazną^[22]. Pozostała część została w całości wyłączona z getta i włączona do „aryjskiej“ części miasta w sierpniu 1942, w trakcie wielkiej akcji deportacyjnej (wywózek Żydów do obozu zagłady w Treblince)^[23]. Od wiosny 1942 do września 1942 pod nrem 17 mieściła się siedziba Żydowskiej Służby Porządkowej^[24]. Gmach sądów przez cały czas istnienia getta pełnił swoją podstawową funkcję i stanowił enklawę w dzielnicy zamkniętej, z dostępem dla Żydów od strony ul. Leszno, a dla mieszkańców „aryjskiej“ części Warszawy od strony ul. Ogrodowej, przez wyłączoną z getta jezdnię ulicy Białej^[25].

7 sierpnia 1944, w czasie powstania warszawskiego, rejon ulicy Ogrodowej został opanowany przez nacierających w kierunku Ogrodu Saskiego Niemców, zmuszając powstańców dowodzonych przez Gustawa Billewicza ps. „Sosna“ do wycofania się z gmachu sądów^[26]. Niemcy wymordowali wtedy część mieszkańców i podpalili budynki znajdujące się przy ulicy^[17].

Po wojnie fragment miasta, przez który przebiegała ulica, był nazywany Dzikim Zachodem^[27]. Większość uszkodzonych XIX-wiecznych kamienic rozebrano i wyburzono relikty zabudowy przemysłowej^[28]. Przy ulicy powstały pięciopiętrowe^[1] budynki osiedla Mirów zbudowanego według projektu Tadeusza Kossaka w latach 1949–1960 między ulicami: Orlą, al. Świerczewskiego (od 1991 al. „Solidarności”), Żelazną, Chłodną i Elektoralną^[29]. Ulica na odcinku od ul. Marchlewskiego (al. Jana Pawła II) do Żelaznej została poszerzona^[6].

Przed budynkiem nr 56 zachowano fragment oryginalnego bruku z kamieni polnych^[30], a na dalszym, zachodnim odcinku ulicy pas bruku ujęty z obu stron kostką^[31].

We wrześniu 2021 na ścianie domu nr 67 odsłonięto mural autorstwa Bruno Neuhamera poświęcony Janowi Lityńskiemu^[32].

Ważniejsze obiekty

• Gmach Sądu Grodzkiego
• Biurowiec City Gate

Obiekty nieistniejące

• Kercelak

Przypisy

1. Encyklopedia Warszawy. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1994, s. 566. ISBN 83-01-08836-2.
2. Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 151.
3. Kwiryna Handke: Dzieje Warszawy nazwami pisane. Warszawa: Muzeum Historyczne m.st. Warszawy, 2011, s. 538–539. ISBN 978-83-62189-08-3.
4. Ilustrowany przewodnik po Warszawie wraz z treściwym opisem okolic miasta (wydanie I na podstawie wydania z 1893 roku). Warszawa: Wydawnictwo Ciekawe Miejsca.net, 2012, s. 169. ISBN 978-83-928349-8-4.
5. Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 151−152.
6. Eugeniusz Szwankowski: Ulice i place Warszawy. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970, s. 151.
7. Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 15. Objazdowa–Ożarowska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2011, s. 85−86. ISBN 978-83-88372-42-1.
8. Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 15. Objazdowa–Ożarowska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2011, s. 86, 87. ISBN 978-83-88372-42-1.
9. Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 15. Objazdowa–Ożarowska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2011, s. 87. ISBN 978-83-88372-42-1.
10. Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 15. Objazdowa–Ożarowska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2011, s. 88. ISBN 978-83-88372-42-1.
11. Karol Mórawski (red.): Leksykon wolski. Warszawa: Wydawnictwo PTTK „Kraj”, 1997, s. 170. ISBN 83-7005-389-0.
12. Janusz Dziano, Wojciech Kępka-Mariański, Ireneusz Wywiał, Danuta Koper: Warszawska Wola. Co było, co jest, co pozostanie.... Magia Słowa, 2015, s. 84. ISBN 978-83-940821-0-9.
13. Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 15. Objazdowa–Ożarowska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2011, s. 92−93. ISBN 978-83-88372-42-1.
14. Adrian Sobieszczański. Węgiełek i inni. Warszawskie firmy przewozowe. „Stolica”, s. 40, marzec-kwiecień 2021. 
15. Magdalena Stopa, Jan Brykczyński: Ostańce. Kamienice warszawskie i ich mieszkańcy. Warszawa: Dom Spotkań z historią, 2012, s. 137, 139. ISBN 978-83-62020-54-6.
16. Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 15. Objazdowa–Ożarowska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2011, s. 93. ISBN 978-83-88372-42-1.
17. Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 15. Objazdowa–Ożarowska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2011, s. 94. ISBN 978-83-88372-42-1.
18. Marta Leśniakowska: Architektura w Warszawie 1918–1939. Warszawa: Arkada Pracownia Historii Sztuki, 2006, s. 59. ISBN 83-60350-00-0.
19. Marek Czapelski. Architektura Gmachu Sądu Grodzkiego na Lesznie. „Rocznik Warszawski XXVIII”, s. 297, 1999. 
20. Jerzy Kasprzycki: Korzenie miasta. Tom II. Śródmieście Północne. Warszawa: Wydawnictwo VEDA, 2004, s. 135. ISBN 83-85584-50-1.
21. Jerzy Kasprzycki: Korzenie miasta. Tom II. Śródmieście Północne. Warszawa: Wydawnictwo VEDA, 2004, s. 136. ISBN 83-85584-50-1.
22. Paweł E. Weszpiński: Mapa nr 1. Getto warszawskie. Granice przed wielką akcją likwidacyjną. [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013. ISBN 978-83-63444-27-3. Brak numerów stron w książce
23. Paweł E. Weszpiński: Mapa nr 7. Getto szczątkowe po wielkiej akcji likwidacyjnej. [w:] Barbara Engelking, Jacek Leociak, Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013. ISBN 978-83-63444-27-3. Brak numerów stron w książce
24. Barbara Engelking, Jacek Leociak: Getto warszawskie. Przewodnik po nieistniejącym mieście. Warszawa: Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów, 2013, s. 208. ISBN 978-83-63444-27-3.
25. Jacek Leociak: Biografie ulic. O żydowskich ulicach Warszawy: od narodzin po Zagładę. Warszawa: Dom Spotkań z Historią, 2017, s. 230−231. ISBN 978-83-62020-89-8.
26. Adam Borkiewicz: Powstanie warszawskie. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1969, s. 132.
27. Spacerownik po Woli. 20 tras tematycznych, Warszawa: Urząd Dzielnicy Wola m.st. Warszawy, 2006, s. 6, 143, ISBN 978-83-911262-7-1 [dostęp 2024-05-23] .
28. Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 15. Objazdowa–Ożarowska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2011, s. 95. ISBN 978-83-88372-42-1.
29. Lech Chmielewski: Przewodnik warszawski. Gawęda o nowej Warszawie. Warszawa: Agencja Omnipress i Państwowe Przedsiębiorstwo Wydawnicze „Rzeczpospolita“, 1987, s. 22. ISBN 83-85028-56-0.
30. Jarosław Zieliński: Atlas dawnej architektury ulic i placów Warszawy. Tom 15. Objazdowa–Ożarowska. Warszawa: Biblioteka Towarzystwa Opieki nad Zabytkami, 2011, s. 135. ISBN 978-83-88372-42-1.
31. Magdalena Stopa, Jan Brykczyński: Ostańce. Kamienice warszawskie i ich mieszkańcy. Warszawa: Dom Spotkań z historią, 2012, s. 137. ISBN 978-83-62020-54-6.
32. KlaudiaK. Sadurska KlaudiaK., Jan Lityński ma swój mural na Woli. Na uroczystości odsłonięcia mnóstwo ludzi z psami [online], wyborcza.pl, 26 września 2021 [dostęp 2021-09-26] .