Torsan – sztuczne lodowisko w Sanoku, funkcjonujące w latach 1968–2006, na którym mecze w hokeju na lodzie rozgrywała w roli gospodarza drużyna sekcji hokejowej klubu sportowego ZKS Stal Sanok (1968–1991), a następnie zespoły sanockich klubów hokejowych pod nazwami STS Sanok (1991–1998), SKH Sanok (1999–2002), KH Sanok (2002–2006).
Konstrukcja byłego lodowiska – widok od strony parku miejskiego (2012)Stan wewnątrz obiektu – parking samochodowy (2012)
Przed powstaniem lodowiska w tym miejscu znajdowało się boisko[1] i basen[2] (w trakcie II wojny światowej w okresie okupacji niemieckiej[3] wybudowany w ciągu kilku tygodni przez Niemców i otwarty 9 czerwca 1940[4]). W latach 50. na tym terenie zbudowano drewniany amfiteatr (muszla koncertowa i drewniana estrada[5][6] – jeszcze w latach 60. w tym miejscu odbywały się „Dni Sanoka” i „Żakinada”[7], a także np. uroczystości ZBoWiD[8]).
Inicjatorem budowy lodowiska był Edward Pilszak, zawodnik i instruktor hokeja na lodzie[9]. Od 1953 nieopodal na Górze Parkowej działała skocznia narciarska[10], a od lutego 1965 wyciąg narciarski[11]. Idea zbudowania sztucznego lodowiska pojawiła się w 1963 na zebraniu Powiatowego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki (PKKFiT)[12]. W tym czasie w mieście były do dyspozycji dwie sprężarki[12]. Pomysł miał zostać zrealizowany w czynie społecznym sztucznego lodowiska; w tym celu 20 lutego 1965 powołano Społeczny Komitet Budowy Sztucznego Lodowiska, którego przewodniczącym został sekretarz Komitetu Powiatowego PZPRIgnacy Bąk[11][13][14]. Wykonawcą lodowiska była Sanocka Fabryka Autobusów „Autosan”. Przy pracach jako działach udzielał się Józef Baszak[12]. Budowę podjęto w 1966 na terenie byłego amfiteatru przy ulicy Adama Mickiewicza[15]. Inicjatywę wsparły wszystkie miejskie zakłady pracy, a przy budowie pracowali mieszkańcy miasta w czynie społecznym dla uczczenia 25-lecia Polski Ludowej[16]. Współtwórcą dokumentacji sztucznego lodowiska był inż. Franciszek Olszewski[17]. Po trzech latach prac na różnym polu przy tworzeniu obiektu, we wrześniu 1968 był wykonywany próbny rozruch urządzeń lodowiska[18]. Próbne zamrożenie tafli sztucznego lodowiska odbyło się 31 października 1968, zaś oficjalnie obiekt – jako pierwsze w województwie rzeszowskim sztuczne lodowisko – został otwarty uroczyście 9 listopada 1968 i wówczas rozegrano dwudniowy turniej juniorski z udziałem drużyn Stali Sanok, Naprzodu Janów i Podhala Nowy Targ (obiekt oddano do użytku tuż przed V Zjazdem PZPR określając go jako jeden z wielu „czynów zjazdowych”, w uroczystościach gromadzących kilka tysięcy widzów zorganizowana była defilada sportowców, pokaz jazdy figurowej na lodzie w wykonaniu szkółki sportowej z Janowa, odznaką „Zasłużony Działacz Kultury Fizycznej” zostali odznaczeni przewodniczący PRN Zbigniew Dańczyszyn i sekretarz KP PZPR Ignacy Bąk, Odznaką 100-lecia Sportu Polskiego wyróżniono 15 osób, zaś symbolicznego przecięcia wstęgi dokonał przewodniczący WKFFiT w Rzeszowie Kazimierz Partyka[19][20][21][22][23]. Od początku do końca istnienia lodowiska mrożenie lodu następowało sztucznie, z wykorzystaniem instalacji amoniakowej. Przy konstrukcji wykorzystano rury bez szwu o łącznej długości 17 km[24].
Obiekt służył sekcji hokeja na lodzie klubu sportowego Stal Sanok. Tuż po uruchomieniu sztucznego lodowiska przy publikacji rozpoczynającego się 22 grudnia 1968 terminarza sezonu 1968/1969 ligi okręgowej rzeszowskiej władze Okręgowego Związku Hokeja na Lodzie w Rzeszowie zastrzegły, że w razie niekorzystnych warunków atmosferycznych mecze czterech uczestników rozgrywek (nie uwzględniając Sanoka) odbędą się na sanockim sztucznym lodowisku[25]. W inauguracyjnym meczu sezonu i zarazem pierwszym ligowym drużyny Stali na nowym lodowisku sanoczanie ulegli JKS Jarosław 1:10[26]. Ponadto istniała możliwość, aby przy niekorzystnej pogodzie mistrz okręgu JKS także rozgrywał swoje mecze w eliminacjach o miejsce w II lidze 1969/1970, jednak mecze odbyły się planowo w Jarosławiu[27][28]. Lodowisko było także otwarte do korzystania rekreacyjnego, zaś bilety rozprowadzał w tym celu sanocki oddział PTTK[29].
6 września 1969 na płycie lodowiska odbył się wiec ZBoWiD-u[30].
Początkowo lodowisko było określane jako „Santor”[31][32]. Od początku gospodarzem obiektu był Powiatowy Ośrodek Sportu, Turystyki i Wypoczynku (POSTiW) „Wierchy” (prowadzący także sanocki stadion), który w 1970 nie był w stanie kierować lodowiskiem, w związku z tym planowano przekazane go pod pieczę Związku Zawodowego Metalowców przy SFA „Autosan”[31]. W późniejszych latach obiekt zyskał trwałą nazwę „Torsan”[33]. W dniach 25-28 lutego 1971 na lodowisku zorganizowano związkowe mistrzostwa Polski juniorów w hokeju na lodzie z udziałem ośmiu drużyn, pod patronatem Centralnej Rady Związków Zawodowych (CRZZ)[34][35][36][37].
Po awansie hokeistów Stali do II ligi przed sezonem 1971/1972 dokonano zwiększenia liczby miejsc na widowni lodowiska, poprawiono oświetlenie oraz doposażenie boksów[38]. W tym czasie trybuny obiektu mogły pomieścić 4 tys. widzów[39][40]. Pomimo istniejącej dogodności korzystania z zamrożonej sztucznie tafli lodu, utrudnieniem do komfortowego przeprowadzania meczów pozostawały nadal warunki atmosferyczne, głównie w postaci opadów śniegu, które występując podczas meczów wpływały niekorzystnie na przebieg meczów wobec braku zadaszenia[41]. W trakcie sezonu 1972/1973 podczas meczów z Odrą Opole 3-4 lutego 1973 po raz pierwszy została użyta rolba – urządzenie skonstruowana w czynie społecznym w fabryce Autosan, służące do przygotowania i konserwacji tafli lodu do gry (wcześniej następowało to ręcznie)[42][43]. Przed kolejnym sezonem 1973/1974 przeprowadzono modernizację lodowiska, poprawiając jego wygląd wizualny i funkcjonalność, a także powiększono taflę lodu o 350 m², dostosowując ją do obowiązującym standardów, wskutek czego powierzchnia lodu zyskała wymiar 30 x 60 m[44]. 30 września 1973 członkowie miejskiej organizacji PZPR w Dniu Partyjnego Czynu pracowali przy przebudowie lodowiska[45]. Pod koniec 1973 sanockie sztuczne lodowisko, obok otwartego w tym roku lodowiska Dębicy, pozostawało jednym z dwóch tego typu obiektów na Rzeszowszczyźnie[46][47]. Pomimo stałego unowocześniania obiektu mecze hokejowe nadal miewały utrudniony przebieg z uwagi na warunku atmosferyczne (padający śnieg tudzież deszcz)[48]. Po sezonie 1973/1974, na przełomie kwietnia i maja 1974 działacze, trenerzy i sportowcy hokejowej Stali w czynie społecznym dokonywali prac przy odnowieniu obiektu[49]. Przed nowym sezonem w 1974, mimo planów nie zbudowany został pawilon przy lodowisku, mający zapewnić większy komfort korzystania z obiektu, a ponadto osunęła się ziemia na niezabezpieczonej południowej trybunie dla kibiców (od strony kina)[50], U progu sezonu 1974/1975 tafla lodowiska była czynna w godz. 8-22:30, a na obiekcie planowano budowę pawilonu oraz zadaszenia[51]. Brak dachu nad lodem nadał powodował rozgrywanie meczów w trudnych warunków np. przy padającym ulewnym deszczu albo obfitej śnieżycy[52][53]. Jesienią 1975 pierwotnie zakończono modernizację (poszerzono płyty, stworzono zaplecze, w tym budynek z szatniami, ogrodzenie, wykonano remont trybun), ostatecznie sfinalizowaną w 1978 i opiewającą na koszt 25 mln złotych[54]. W sezonie II ligi 1975/1976 drużyna Stali zwyciężyła w rozgrywkach, uzyskując awans do I ligi; podczas trwania meczów wyjazdowych Stalowców kibice regularnie gromadzili się przy lodowisku oczekując na wynik spotkania[55]. Pod koniec maja 1976 na płycie lodowiska został zorganizowany turniej bokserski z okazji jubileuszu 30-lecia istnienia sanockiego klubu, w którym zwyciężyła drużyna Stali, a innymi uczestnikami były zespoły Hutnika Kraków i Szombierek Bytom[56].
Poważnym deficytem obiektu był brak dachu nad lodowiskiem, tym bardziej że zgodnie z wydanymi zaleceniami PZHL, mecze musiały być rozgrywane na obiektach krytych w I lidze od 1976, a w II od 1977[57]. 12 grudnia 1975 zebrała się Rada Techniczna SFA „Autosan” celem przygotowania działań w tej sprawie[58]. 18 czerwca 1976 Rada Techniczna SFA „Autosan” zatwierdziła koncepcję zadaszenia lodowiska, przedstawioną przez „Miastoprojekt” z Rzeszowa według projektu inż. J. Wijowskiego (w zamyśle pojemność lodowiska miała wynosić 4420 miejsca, w tym 1000 siedzących)[59]. Przed inauguracyjnym sezonem I ligi na lodowisku zainstalowano 45 dodatkowych punktów świetlnyc[60]. Ponadto dokonano remontu lodowiska oraz wstępnie wzniesiono nowy pawilon sportowy (wcześniej drużyny przygotowywały się w autokarach przed wyjściem na taflę lodu)[61]. W sezonie ekstraklasy 1976/1977 na obiekcie pojawiał się komplet publiczności w liczbie 3 tys. widzów[62][63]. W 1977 nieukończony pozostawał nadal budynek dobudowanego pawilonu przy budynku obok lodowiska, którego oddanie do użytku planowano już w 1976[64].
Na początku sezonu II ligi 1977/1978 nastąpiły przejściowe kłopoty z lodowiskiem, w związku z czym pierwszy dwumecz domowy Stali został rozegrany w Nowym Targu (8 i 9 października 1977)[65], a inauguracja na Torsanie miała miejsce w czwartym dwumeczu 22 i 23 października 1977[66]. W razie niekorzystnych warunków atmosferycznych (np. zamieć śnieżna podczas meczu z Unią Oświęcim 26 listopada 1977), nadal rozgrywanie spotkań były utrudnione[67]. Przed sezonem II ligi 1978/1979 dokonano prac remontowych na obiekcie[68]. Na lodowisku odbyło się otwarcie IX Zimowych Igrzysk Młodzieży Szkolnej 2 lutego 1978 i na obiekcie rozgrywano Turniej „Złotego Krążka”[69][70][71][72]. Z okazji tej imprezy zainstalowano ogrodzenie Torsanu od strony ulicy A. Mickiewicza, na którym utrwalono postacie hokeistów i łyżwiarzy figurowych, a także koła olimpijskie[73]
Przed sezonem 1979/1980 zainstalowano dach lodowiska, dzięki czemu po raz pierwszy możliwy był trening na lodzie w okresie letnim[74]. 4 lutego 1980 na obiekcie została otwarta VII Ogólnopolska Spartakiada Młodzieży, a na tafli Torsanu organizowano zawody łyżwiarstwa figurowego oraz turniej hokeja na lodzie[75][76][77][78], w którym wygrała drużyna Podhala Nowy Targ[79][80], a w rywalizacji nie brała udziału drużyna miejscowej Stali[81]. Na finiszu sezonu II ligi 1981/1982 na Torsanie odbył się turniej eliminacyjny do I ligi, w który Stał zajęła ostatecznie trzecie miejsce[82][83][84][85].
Funkcję kierownika lodowiska pełnił przez pięć lat Józef Kornecki[86]. Przed sezonem 1982/1983 wskutek opóźnienia prowadzonych prac konserwacyjnych na obiekcie zamrożenia tafli został przesunięty[87][88]. Rok później przed edycją II ligi 1983/1984 wskutek podobnego opóźnienia lodowisko było dostępne dla drużyny dopiero od 20 września 1983[89]. Kolejny gruntowy remont budynku przeprowadzono w latach 1983–1984: powstała nowa maszynownia, nowa płyta, dokończono zadaszenie, zmodernizowano instalację chłodniczą[90][91][92], jednak obiekt nie stanowił hali, gdyż posiadał jedynie dach i nie był w pełni obudowany ścianami bocznymi. Z uwagi na trwający ww. remont Stal początkowe spotkania sezonu II ligi 1984/1985 w roli gospodarza rozgrywała poza Sanokiem (Nowy Targ)[93][94], a pierwsze spotkanie na Torsanie po modernizacji rozegrano 17 listopada 1984[95][96]. W 1984 miastu powierzono organizację finałów XII Zimowej Ogólnopolskiej Spartakiady Młodzieży (po raz drugi w województwie krośnieńskim), w związku z czym do listopada tego roku trwał remont Torsanu[97]. Na Torsanie odbyła się uroczystość otwarcia XII OZSM 17 lutego 1985 (z pokazem wystąpił Grzegorz Filipowski[98]) oraz zawody łyżwiarstwa figurowego i hokeja na lodzie w dniach 18-24 lutego 1985[99][100][101][102] (do finałów awansowała wówczas drużyna Stali[103][104][105]). Po dokonanej wymianie instalacji i maszynowni obiektu Stal przystępowała do sezonu II ligi 1985/1986 mając do dyspozycji taflę lodu już dwa miesiące przed startem rozgrywek[106]. Ponadto w tym okresie na Torsanie swoje mecze w roli gospodarza rozgrywała drużyna Legii KTH Krynica w sezonie I ligi 1985/1986 od drugiej fazy rozgrywek, wobec braku zadaszenia na odkrytym lodowisku w Krynicy-Zdroju[107].
27 kwietnia 1986 lodowisko Torsan było jedną z aren Turnieju Miast „Sanok – Bolesławiec”, zakończonego wynikiem 2:4[108][109]. Przed sezonem 1987/1988 wymagane było dokończenie unowocześnienia obiektu[110]. Kolejna modernizacja obiektu miała miejsce w 1988 (m.in. energia elektryczna)[111][112]. W tym samym roku władze miasta udzieliły klubowi Stal Sanok koncesji na prowadzenie na lodowisku bazaru. Od 2 do 5 marca 1989 na lodowisku trwały XIV Ogólnopolskie Igrzyska Młodzieży Szkolnej[113][114][115]. W dniach 21-24 lutego 1990 na Torsanie odbył się finałowy turniej hokejowy w ramach[116][117][118][119]. Latem 1990 na płycie lodowiska działało targowisko, a wobec zaistniałej trudnej sytuacji ekonomicznej władze SFA „Autosan” planowały oddanie prowadzenia i utrzymywania obiektu na rzecz klubu[120].
Po zakończeniu działalności hokejowej sekcji Stali Sanok, właściciel obiektu, SFA „Autosan”, wydzierżawił lodowisko na rzecz nowego klubu, Sanockiego Towarzystwa Sportowego, za symboliczną kwotę 100 tys. zł. miesięcznie od dnia 2 czerwca 1991[121][122][123][124]. W sezonie II ligi 1991/1992 STS uzyskał awans do I ligi, 15 marca 1992 wygrywając decydujące spotkanie ze Stoczniowcem Gdańsk 9:0[125][126][127]. W 1992 Rada Miasta Sanoka podjęła uchwałę zmierzającą do komunalizacji lodowiska[128]. Przed sezonem I-ligowym lodowisko było zamrożone od 2 sierpnia 1992[129]. Inauguracja edycji I ligi 1992/1993 miała miejsce we wtorek 8 września 1992, a STS w tym spotkaniu uległ wicemistrzowi Polski Naprzodowi Janów 2:3[130][131][132]. W trakcie sezonu STS rozegrał mecz pokazowy z byłymi gwiazdami reprezentacji ZSRR, zakończone zwycięstwem gospodarzy 5:4 (trzy gole zdobył Adrian Krzysztofik)[133][134].
W pierwszej połowie lat 90. XX w. na obiekcie Torsanu w okresie letnim były organizowane imprezy w ramach akcji „Podaruj Dzieciom Brata Słońce” organizowanej przez sanockich franciszkanów, w tym proboszcza o. Romana Pałaszewskiego[135][136]. W 1992 na lodowisko zorganizowano część programu III Ogólnopolskiego Festiwalu Ekologicznego[137]. 6 maja 1995 na płycie lodowiska został zorganizowany koncert Maryli Rodowicz[138]. W sierpniu 1996 Torsan był główną areną imprezy pod nazwą Euro Eco Meeting „Bieszczady '96”, zaś podczas koncertu galowego 5 sierpnia 1996 na zakończenie wystąpił amerykański raper Coolio[139][140][141][142].
Od 1999 na obiekcie swoje mecze rozgrywała drużyna Sanockiego Klubu Hokejowego, będącego sukcesorem STS. We wrześniu 1999 dyrektorem Torsanu został Józef Kornecki[143]. Od początku 2000 Torsanem administrował Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Sanoku; w tym czasie trwały prace remontowo-modernizacyjne na obiekcie, jego infrastrukturze i otoczeniu[144]. Na przełomie XX/XXI w budynku przy lodowisku pod adresem ul. Adama Mickiewicza 12 działał sklep sportowy Lider[145]. W 2002 prowadzono remont infrastruktury przy lodowisku[146]. Ostatni oficjalny mecz hokejowy na Torsanie odbył się 21 marca 2006. Było to czwarte spotkanie o utrzymanie w polskiej ekstralidze sezonu 2005/2006 pomiędzy KH Sanok i Stoczniowcem Gdańsk zakończone wynikiem 6:2. Ostatniego gola dla sanockiej drużyny zdobył wówczas Adam Fraszko, a generalnie ostatnią bramkę na Torsanie uzyskał zawodnik gości, Mateusz Rompkowski[147][148].
Na początku XXI pojawiły się w oficjalnym obiegu głosy przemawiające za potrzebą budowy nowej hali z lodowiskiem w Sanoku[149]. Do 2004 na lodowisku Torsan istniały drewniane bandy i okalające taflę lodową siatki, po czym we wrześniu 2004 podjęto instalowanie band plastikowych oraz szyb pleksi[150]. Od 2004 do 2006 trwała budowa obiektu Arena Sanok, na lodowisku którego klub hokejowy z Sanoka podjął rozgrywki hokejowej od sezonu 2006/2007.
Na przełomie XIX i XX wieku na rozmrożonym obiekcie lodowym Regionalna Izba Gospodarcza organizowała wystawa „Dom i Ogród”[151], po raz ostatni w 2006, po której lodowisko zupełnie zakończyło dotychczasową działalność. Następnie dokonano zagospodarowania terenu i w sierpniu 2006 burmistrz miasta zdecydował o przeznaczeniu go jako miejski parking płatny, administrowany przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Sanoku[152]. Płyta byłego lodowiska pełniła tę funkcję do 2013.
W 1993 prawa użytkowania wieczystego gruntu stanowiącego własność Skarbu Państwa nabył Autosan, a w tym samym roku nastąpiła komunalizacja nieruchomości. W 2008 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji stwierdziło nieważność decyzji komunalizacyjnej. 15 lutego 2010 Sądu Rejonowy w Sanoku w prawomocnym wyroku przywrócił nieruchomości Towarzystwu Gimnastycznemu Sokół w Sanoku (wśród nich częścią lodowiska Torsan)[153]. W związku z tym 30 kwietnia 2010 nieruchomość została przekazana TG Sokół w Sanoku. W tym czasie nadal trwał spór prawny w zakresie nieruchomości, na której był położony obiekt Torsan.
Na przełomie 2012/2013 zostały wyburzone budynki stanowiące zaplecze lodowiska od strony północnej. W 2013 zdemontowano pozostałości konstrukcji lodowiska, w tym zadaszenia[154][155].
↑Andrzej Romaniak, Sanok. Fotografie archiwalne Tom I, Sanok 2009, s. 308
↑Maria Łapiszczak: Sanok na dawnej pocztówce i fotografii. Cz. II. Sanok: 2001, s. 45. ISBN 83-915388-1-8.
↑Zofia Chrząszczewska (red. Marta Wargo, Maja Murin-Kaczorowska): Pamiętnik Zofii Chrząszczewskiej z lat 1939-1942 dedykowany Stanisławowi Domańskiemu – pisany w Sanoku, w domu Stanisława. ok. 2019, s. 39.
↑Józef Baszak: Fundacja Darczyńcy i Wolontariusze. W: Zarys dziejów lecznictwa na terenie Ziemi Sanockiej w latach 1485–2012. Sanok: Sanocka Fundacja Ochrony Zdrowia, 2012, s. 280. ISBN 978-83-934513-1-9.
.jpg)
