São Mateus do Sul – miasto i gmina w Brazylii, w stanie Parana. Znajduje się w mezoregionie Sudeste Paranaense, graniczy ze stanem Santa Catarina. Większość z 47 tys. mieszkańców gminy (2021 r.) jest potomkami polskich XIX-wiecznych osadników (70%)[3]. Spośród ogółu mieszkańców 62% zamieszkuje tereny miejskie, a pozostali wiejskie (2010)[2]. Miasto nieoficjalnie jest nazywane „Polską Stolicą Parany” (Capital Polonesa do Paraná) albo „Stolicą Yerba Mate” (Capital da Erva-Mate).
Geografia
Gmina położona jest na południu stanu, 140 kilometrów od stolicy Kurytyby i 230 km od głównego portu morskiego w stanie i jednego z największych w Brazylii Paranagua. Występują na jej terenie liczne obfitujące w wodę rzeki (żeglowna Iguaçu, Potinga tworząca zachodnią granicę gminy i Rio Negro stanowiąca na południu granicę międzystanową). Klimat jest umiarkowanie ciepły wilgotny (opady 1552 mm rocznie), temperatury latem są umiarkowane, w zimie występują mrozy (średnia wysokość 835 m n.p.m.). Średnia roczna temperatura wynosi 18,0 °C. Klasyfikacja klimatu Köppena-Geigera to Cfb. Ponad 50% powierzchni obejmuje pierwotny las atlantycki. Na tym obszarze występują typowe zwierzęta fauny południowoamerykańskiej (puma, wilk grzywiasty, mrówkojad).
Historia
Przed odkryciem przez europejskich kolonizatorów, region był zamieszkany przez ludność z grupy Kaingang. Pierwsza udokumentowana informacja na temat obecności Europejczyków na terenie przyszłej gminy São Mateus do Sul pochodzi z 1769 r., kiedy porucznik Bruno da Costa Filgueiras wraz z 25 ludźmi w drodze do Tibagi odwiedził ten region[4]. Pierwsza stała osada powstała jednak dopiero w 1877 r. Początkowo kolonia nosiła nazwę Porto Santa Maria, później została nazwana Maria Augusta na cześć żony naczelnego inżyniera José Carvalho Sobrinho, jednego z administratorów nowej kolonii. Ostatecznie otrzymała nazwę São Mateus.
Pierwszym Polakiem w São Mateus do Sul był Kazimierz Witkowski w 1884 (jedna z ulic nosi jego nazwisko R. Casemiro Witkowski)[3]. W 1890 roku polscy osadnicy w liczbie 2000 rodzin pod wodzą Edmunda Saporskiego, osiedlili się w koloniach Iguaçu, Canoas, Cachoeira, Taquaral, Água Branca i Rio Claro do Sul (w położnej na zachód gminie Mallet).
Już podczas rewolucji federalistycznej (1893-1895), która miała miejsce w południowych stanach Brazylii, kilkuset miejscowych Polaków włączyło się do walki zbrojnej, głównie po stronie federalistów (z południowych stanów) pod wodzą m.in. Antoniego Bodziaka.
Początkowo gospodarka kolonii opierała się na rolnictwie i przemyśle drzewnym. Wraz z pojawieniem się żeglugi parowej na rzece Iguaçu, São Mateus stał się portem i centrum handlowym w regionie a gminą w 1908 r. Jedną z pierwszych osób, która podjęła inicjatywę produkcji paliwa z łupków w latach 30. XX w., był Roberto Oscar Agniewicz (Angewitz). Rządowa rafineria Petrobrás otwarta w latach 50. w tym mieście, uhonorowała go pośmiertnie pomnikiem za wkład w rozwój brazylijskiego sektora naftowego[5]. W 1924 r. w gminie było sześć polskich szkół[6]. Od 1943 r. na mocy dekretu stanowego gmina została przemianowana na São Mateus do Sul. W 1960 probostwo tutejszej parafii objął pochodzący z Krakowa ks. Bronisław Bauer (były więzień Groß-Rosen, Mittelbau-Dora i Bergen-Belsen), który miał duży wpływ na miejscową społeczność, nie tylko w sferze ożywienia religijnego. Od 1996 r. miejsce jego pamięci i gminne muzeum regionalne mieści się w Casa Padre Bauer[7]. Od listopada 2021 r. drugim urzędowym językiem jest język polski[8].
Gospodarka
Gmina wyróżnia się uprzemysłowieniem szczególnie ze względu na wydobycie paliw z łupków bitumicznych w zakładzie Petrobras, w którym w 2011 r. dziennie przerabiano 7800 ton łupków wytwarzając z nich 480 ton oleju opałowego, 120 ton gazu opałowego, 45 ton gazu skroplonego, 90 ton benzyny i 75 ton siarki[9]. Złoża łupków bitumicznych w São Mateus do Sul należą do największych na świecie (występują w dwóch warstwach: górna o grubości 6,4 m i zawartości ropy 6,4% oraz dolna o grubości 3,2 m i zawartości ropy 9,1%)[9]. Rozwinięte są również inne branże przemysłu, w tym np. produkcja płytek ceramicznych firmy Incepa (w sumie około 100 branż). Ponadto przetwórstwo rolne, w tym uprawianej tu yerba mate (gmina jest jednym z największych brazylijskich producentów). Produkcja rolna obejmuje także ziemniaki, kukurydzę, fasolę, soję i tytoń. Hoduje się również świnie, bydło i drób. Gmina jest zamożna, zajmuje 19 miejsce wśród 399 gmin pod względem wielkości zapłaconego podatku od towarów i usług. Około 40% przychodów pochodzi z rolnictwa a 60% z przemysłu[10].
Kultura
W mieście i okolicy znajduje się stara drewniana zabudowa mieszkalna pierwszych osadników, kościoły, kaplice i krzyże przydrożne. Wyróżnia się konsekrowany w 1900 r. zabytkowy kościół św. Józefa (Igreja de São José) w Água Branca, o surowej drewnianej bryle, ale z bogato zdobionym wnętrzem[11]. Jednym z obiektów historycznych jest Monumento Vapor Pery, czyli odresturowany w 1997 r. parowiec „Vapor Pery” (75 koni mechanicznych), który został zwodowany w 1912 r. i był używany do przewozu osób i ładunków na rzece Iguaçu.
W sierpniu w gminie odbywa się miesięczna coroczna impreza pod polską nazwą „Tradycje Polskie”, podczas której odbywają się wystawy fotograficzne, parady, występy folklorystyczne i prezentowana jest lokalna kuchnia będąca w większości polska (pierogi, barszcz czerwony, bigos), a w części powstała już na miejscu jak „zapiekanka São Mateu”, na którą ciasto ma zielony kolor dzięki dodatkowi miejscowej yerba mate[12]. Szeroką rozpoznawalność zyskał zespół folklorystyczny „Karolinka” powstały 22 lutego 1992 r., w którym występuje kilkudziesięciu młodych ludzi[13].
W regionie jest też wielu artystów i rękodzielników zainspirowanych polską kulturą jak „Jô Malowana” (pseudonim), która mimo braku polskich korzeni wzoruje się w swojej pracy na Zalipiu[14].
Nocny widok na miasto São Mateus do SulWnętrze polskiego zabytkowego kościoła katolickiego w Agua Branca. Kościół został zaprojektowany na planie krzyża. Całe drewno użyte do budowy zostało ręcznie obrobione. Obrazy świętych pochodzą z Polski i BelgiiOłtarz kościoła katolickiego w Agua Branca z napisem „W r. 1900 Jezus Chrystus, Bóg – Człowiek Żyje, Króluje, Panuje”
Demografia
Liczba mieszkańców
Rok
Ogółem
Miasto
Wieś
1920
14.235
1940
21.444
11%
89%
1950
20.553
15%
85%
1960
19.097
20%
80%
1970
23.635
26%
74%
1980
26.977
42%
58%
1991
33.138
48%
52%
2000
36.569
58%
42%
2010
41.257
62%
38%
2021
47.137
Źródło: do 2010 r. spis powszechny, a 2021 r. szacunek[15]
↑ abJ. Kijowska, M. Faryś, E. Kwiatkowska-Faryś, Kształtowanie poczucia tożsamości narodowej Polonii brazylijskiej w São Mateus do Sul (stan Paraná), w: „Język. Religia. Tożsamość” 2016, nr 1 (13), s. 101–109, https://bibliotekanauki.pl/articles/497013.
