Wieś jest znana ze zwyczaju malowania chat. Zwyczaj ozdabiania wiejskich izb kwiecistymi malunkami wywodzi się z końca XIX wieku, kiedy to mieszkanki wsi zaczęły dekorować wnętrza chałup kwiatami wykonanymi z bibułki, wycinankami i pająkami ze słomy wiszącymi u powały oraz malowanymi na ścianach kwiatami. Malowidła wykonywano także na zewnętrznych ścianach budynków, studniach i płotach. W Zalipiu znajduje się obecnie około dwadzieścia malowanych domów[7].
Historia tego ośrodka twórczości artystycznej daje się podzielić na trzy okresy. Pierwszy okres obejmuje lata od odkrycia i pierwszego opisu tego zjawiska w 1906 roku, aż do zorganizowania pierwszego konkursu malowanek w 1948 roku. Drugi okres to lata 1948–1978, czterdziestolecie mecenatu Państwa (Polski Ludowej) nad twórczością tego ośrodka i jego artystami. Trzeci, współczesny okres, zapoczątkowały znaczące wydarzenia: budowa Domu Malarek oraz przejęcie organizacji dorocznych konkursów malowania chat i opieki nad ośrodkiem przez Muzeum Okręgowe w Tarnowie[8].
Zdobnictwo tego rodzaju występowało także w innych wsiach Powiśla Dąbrowskiego na terenie mieszczącym się w widłach Wisły i Dunajca po prawej jego stronie.
Malarstwo odkrył dla etnografii w 1906 roku Władysław Hickel, krakowski urzędnik, publikując swoje obserwacje w lwowskim roczniku „Lud” (obecnie kwartalnik "Konteksty. Polska Sztuka Ludowa"). Hickel, zaciekawiony malowanką nad łóżkiem swojego służącego z Zalipia, udał się tam, gdzie zgromadził bogatą kolekcję malowanek na papierze. Przekazał je do Muzeum Przemysłowego w Krakowie, a po utworzeniu Muzeum Etnograficznego w 1911 roku, kolekcja została tam przeniesiona i później wzbogacana o kolejne obiekty. Materiały zgromadzone przez Hickla dotyczyły głównie Zalipia i najbliższych wsi. Wspominał o innych wsiach Powiśla Dąbrowskiego, choć ich nie odwiedził. Dowiedział się, że lokalne kobiety zaczęły zdobić ściany izb, inspirując się pracą malarzy odnawiających miejscowy kościół. Od nich podpatrzyły sztukę mieszania farb i dobierania kolorów[8].
Hickel wspomniał malarkę Johannę Curyło, uważaną za najlepszą artystkę w Zalipiu. To nazwisko jest tam znane do dziś. Wówczas Zalipie nie miało własnego kościoła i należało do parafii Gręboszów. Podejrzewa się, że to tam Johanna podpatrzyła zawodowych malarzy. W okresie międzywojennym malowane domy Powiśla opisywali inni znawcy, m.in. Tadeusz Seweryn, Eugeniusz Frankowski i Kazimierz Pietkiewicz. Interesowały ich głównie formy i kolory, brakowało jednak analizy kulturowej. Badacze nie zgłębiali genezy zjawiska ani przyczyn jego popularności, ani powodów, dla których wybierano określone motywy i miejsca do dekorowania[8].
Tradycyjny dom składał się z izby z piecem i sąsiadującej komory, oddzielonych sienią od tzw. izby białej, bez pieca, używanej na specjalne okazje. Centrum życia była największa izba z wielofunkcyjnym piecem zajmującym znaczną powierzchnię. Piec służył do gotowania, pieczenia chleba i ogrzewania, miał rozbudowaną formę pełną płaszczyzn i linii. Do końca XIX wieku domy nie miały kominów; dym z ogniska rozchodził się po izbie, a potem ulatniał się przez drzwi, otwory w stropie lub szczeliny w dachu krytym słomą. Wnętrza szybko się zakopcały i ciemniały, stąd nazywano to pomieszczenie izbą czarną. Wymagało to częstego bielenia ścian. Wówczas malowanie domów miało wymiar praktyczny. Wtedy kobiety wpadły na pomysł upiększania powierzchni białymi wapiennymi plamami, zwanymi packami. Z czasem plamy te ewoluowały w strzępiaste kółka[9]. Następnie zaczęto stosować w malowaniu nie tylko packi ale także śmiało komponowane wzory, w których dominowały kwiaty i zawijasy.
Fragment powały w sieni domy Felicji Curyłowej, Zalipie, lata 60. XX w.Tradycyjne packowanie ścian zewnętrznych wapnem, malowała Józefa Rokita, Ćwików, 1976
Początkowo malowanki były czarno-białe lub brązowe, a do ich wykonania używano dostępnych materiałów, takich jak wapno, sadza z pieca czy glinka. Czarną farbę wytwarzano wyciągając sadzę z pieca, zawijając w szmatkę i umieszczając pod okapem dachu, aby zmiękła pod wpływem deszczu[8]. Z upływem czasu zaczęto używać już kolorowych, sproszkowanych farb rozpuszczanych w mleku. Farby i sposób malowania podpatrzyły u malarza w kościele parafialnym w Gręboszowie[10].
Prace zalipiańskich artystek znajdują się m.in. w Zagrodzie Felicji Curyłowej, która jest filią tarnowskiego Muzeum Etnograficznego oraz w Gminnym Ośrodku Kultury „Dom Malarek” w Zalipiu, powstałym w 1978. Z inicjatywy Muzeum Ziemi Tarnowskiej w Tarnowie, corocznie organizowany jest konkurs „Malowana Chata” organizowany w weekend po święcie Bożego Ciała, którego zasadniczym celem jest utrzymanie i rozwój tradycji zdobienia domów i budynków gospodarczych, charakterystycznymi motywami kwiatowymi[11].
Szkoła Podstawowa w Zalipiu
Dom Malarek w Zalipiu
Malowany dom w Zalipiu
Malowany krzyż
Malowany dom gospodarczy
Malowana zagroda w Zalipiu
Zagroda Felicji Curyłowej, przekształcona w muzeum
↑Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200).
↑AnnaA.BartoszAnnaA., Kolorowe Zalipie, wyd. 5 popr., Tarnów: Muzeum Okręgowe, 2013, ISBN 978-83-62719-72-3, OCLC883505389 [dostęp 2020-05-13]. Brak numerów stron w książce
↑ abcdKomornicka-Rościszewska, T., & Gieron, U. (2023). *Moje Zalipie* (A. Bartosz, Ed.). Muzeum Okręgowe w Tarnowie; Komitet Opieki nad Zabytkami Kultury Żydowskiej.
↑Golda, A. (2012). Weapon of choice: installation art and the politics of emotion.
↑Zalipie [online], Dom Malarek w Zalipiu, 16 maja 2014 [dostęp 2024-11-04](pol.).
↑Gmina Olesno. Monografia, Tarnów: S-can Wydawnictwo Katarzyna i Dariusz Kobylańscy, 2015, ISBN 978-83-87785-87-1, OCLC982603155 [dostęp 2020-05-13]. Brak numerów stron w książce
Bibliografia
Bartosz A., Bartosz A.: Kolorowe Zalipie. Informator turystyczny. Tarnowskie Regionalne Centrum Koordynacji i Obsługi Turystyki, Muzeum Okręgowe w Tarnowie, „S-CAN” Wydawnictwo s.c., Tarnów 2001. ISBN 83-87785-16-4.
.jpg)
.jpg)
.jpg)
_COA.png)
