W poszczególnych organizacjach harcerskich są różne systemy stopni, choć różnice między nimi są stosunkowo nieznaczne (zwiększyły się nieco po 2003) – dotyczą części oznaczeń i niektórych nazw.
Stopnie harcerskie obecnie
Stopnie harcerskie w ZHP
W Związku Harcerstwa Polskiego od 2003 funkcjonuje 6 stopni harcerskich. Wprowadzono je Uchwałą nr 40/XXXII Rady Naczelnej ZHP z dnia 15 czerwca 2003[1]. Stopnie są odtąd ściśle powiązane z grupami metodycznymi (wiekowymi): harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników (w każdej grupie są 2 stopnie). Członkowie ZHP, którzy wstępują do związku w wieku późniejszym niż w grupie metodycznej harcerzy, nie muszą zdobywać niższych stopni, a jedynie te przypisane do grupy, do której należą. Mimo reformy systemu oświaty z 2017 w ZHP (likwidacja gimnazjów, przywrócenie 8-klasowych szkół podstawowych) w ZHP pozostawiono „gimnazjalną” grupę harcerzy starszych z przypisanej do tego wieku stopniami. W 2020, po przeprowadzonych konsultacjach, Rada Naczelna ZHP podjęła uchwałę nr 58/XL z 28 czerwca 2020[2], w której znalazły się zapisu o konieczności uelastycznienia systemu metodycznego (w tym systemu stopni) i wzmocnienia płynnego dostosowywania pracy wychowawczej do zmieniających się z wiekiem potrzeb harcerek i harcerzy.
Oprócz stopni istnieją jeszcze także: próba harcerza i próba wędrownicza:
Próbę harcerza należy przejść przed rozpoczęciem zdobywania pierwszego stopnia, kończy się ona złożeniem przyrzeczenia harcerskiego i wręczeniem Krzyża Harcerskiego.
Próbę wędrowniczą należy odbyć przed zdobyciem stopnia harcerza orlego, a po jej zakończeniu zostaje przyznany naramiennik wędrowniczy.
Oznaki stopnia harcerskiego znajdują się na patkach (pagonach)[4] w barwach jednostki, nasuniętych na naramienniki. Członkowie jednostek o specjalności wodnej lub żeglarskiej, noszą dystynkcje na specjalnych, czarnych patkach umieszczonych z przodu koszuli.
Stopnie od odkrywcy i pionierki wzwyż można oznaczać nabiciami na krzyżu harcerskim.
W Stowarzyszeniu Harcerskim stosuje się również system 5 stopni. Wymagania stopni pochodzą z regulaminu stopni KIHAM[6][7], i podobnie jak w tym systemie stopni stosowana jest nazwa pionierka na oznaczenie 3. stopnia żeńskiego (w ZHR samarytanka). Stopnie oznacza się tradycyjnie elementami nabijanymi na krzyżu harcerskim, a dodatkowo można stosować naramienniki[8].
Naczelnictwo Skautowe we Lwowie w październiku 1912 wprowadziło następujące stopnie:
młodzik
wywiadowca
ćwik
harcerz
i ogłosiło w 1912–1913 w czasopiśmie „Skaut” wymagania stawiane na „egzaminach” na poszczególne stopnie. Rozkazem Naczelnictwa z 15 października 1913 wprowadzono oficjalne oznaki pierwszych dwóch stopni, a rozkazem z 15 kwietnia 1914 – stopnia ćwika[12].
IV Zjazd ZHP 1920r.
W dniach 3–5 stycznia 1920 na czwartym zjeździe Naczelnej Rady Harcerskiej w Warszawie uchwalono projekt statutu ZHP, zatwierdzony przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych 2 sierpnia 1920 w którym został zawarty system wymagań na stopnie harcerskie (nazwane „próbami młodzieży”)[12] wraz z oznaczeniami stopni, które w części organizacji harcerskich stosuje się do dziś:
Stopień
Nazwa stopnia
Oznaczenie
Zadania prób dostosowane do wieku
próba III stopnia
młodzik
krzyż harcerski, oksydowany noszony na lewej piersi dwa centymetry nad kieszenią lub (zastępczo z powodu braku metalu na krzyże) lilja z białej blachy, wysokości 25 mm, na lewej piersi na podkładce barwy chorągwi
do 12 lat włącznie
próba II stopnia
wywiadowca
krzyż ze srebrną lilją
do 14 lat
próba I stopnia
ćwik
krzyż ze złotą lilją
do 16 lat
–
Harcerz Rzeczypospolitej
krzyż ze złoconym wiankiem
do 18 lat
Nieco później pojawiło się określenie skaut Orła Białego[13] (dzisiejszy harcerz orli). Stopnie wyższe od skautów I klasy polegały głównie na zdobyciu odpowiedniej ilości sprawności.
W 1925 (rozkaz Naczelnictwa z 30 listopada) uzupełniono programy prób dla wędrowników (tzw. włóczęgów) o stopień starszego ochotnika dla kandydatów nowo wstępujących do drużyn wędrowników bez wcześniejszego doświadczenia harcerskiego i próbę wędrowniczą (włóczęgi)[12].
Drużyny żeńskie - po 1925r.
W harcerstwie żeńskim w 1925 (rozkaz Głównej Kwatery Żeńskiej L.2 z 2 czerwca 1925) ustalono pięciostopniowy system prób na stopnie:
Pierwsze trzy stopnie były realizowane przez dziewczęta w wieku 11 - 16 lat[14], natomiast kolejne adresowano do dziewcząt starszych[12]. Granice wiekowe nie były ustalone sztywno:
Okres samarytanki stoi na granicy dwóch etapów wychowania harcerskiego. W pewnych wypadkach zamyka on etap młodszych dziewcząt, w innych wchodzi już w okres dziewcząt starszych. Zależy to przede wszystkim od czynników psychologicznych: kierować się tu będziemy znajomością naszych dziewcząt, ich rozwoju, potrzeb indywidualnych i warunków zewnętrznych. Według nich będziemy postępować, im podporządkujemy wytyczne organizacyjne. Zwróćmy uwagę: żaden program próby nie określa sztywno wieku, w jakim określony stopień powinien być przez dziewczęta zdobyty. Programy są dla dziewcząt, nie dziewczęta dla programów.
Ewa Grodecka
Starszymi dziewczętami nazywano ochotniczki, pionierki i samarytanki. Dziewczęta, które wstąpiły do harcerstwa w wieku powyżej 16 lat, po przejściu okresu próbnego miały zdobywać stopień starszej ochotniczki. Następnie, zależnie od wieku i wyrobienia harcerskiego, dziewczęta mogły zdobywać stopień samarytanki lub wędrowniczki. Stopień wędrowniczki można było zatem zdobyć po stopniu samarytanki lub będąc bardziej doświadczoną starszą ochotniczką[14].
System 5 stopni
Krzyż harcerski z nabitymi złotymi elementami - tradycyjne oznaczenie stopnia harcerza Rzeczypospolitej
W okresie międzywojennym używano systemu 5 stopni:
młodzik
wywiadowca
ćwik
harcerz orli i
harcerz Rzeczypospolitej
– podobnie jak nadal w ZHR, Stowarzyszeniu Harcerskim i kilku innych mniejszych organizacjach.
W 1946 po ochotniczce dodano tropicielkę[12], a zrezygnowano z harcerki Rzeczypospolitej.
Stopnie wyrównawcze
Dla starszych harcerzy (w wieku powyżej 15 lat) nowo wstępujących do drużyny wprowadzano okresowo stopnie wyrównawcze: starszego ochotnika i włóczęgi, dla starszych harcerek – starszej ochotniczki. Stopnie wyrównawcze stosowane były w ZHP w okresie międzywojennym, w Szarych Szeregach, w KIHAM[7] i w ZHR w latach 90.
Aby zdobyć stopień harcerza orlego – wędrowniczki oraz harcerza Rzeczypospolitej – harcerki Rzeczypospolitej, należało ułożyć indywidualny program próby i uzgodnić go odpowiednio z komisją harcerza orlego – wędrowniczki lub z kapitułą stopnia HR[16].
System 5 stopni obowiązywał ponownie w całym ZHP w latach 1993–2003.
Oznaczenia na krzyżu harcerskim
Z systemem 5 stopni jest związany tradycyjny sposób oznaczania stopni na krzyżu harcerskim – zdobycie pierwszego stopnia potwierdzane jest dopuszczeniem do złożenia przyrzeczenia harcerskiego i wręczeniem krzyża. Kolejne stopnie oznacza się przez nabijanie na krzyżu srebrnych i złotych elementów: lilijki, kręgu i wieńca. O oznaczaniu stopni na krzyżu pisał Kazimierz Lutosławski w projektach polskiej odznaki skautowej: Pole, prążkowane tylko w środku, oznaczać by mogło ochotnika, gwiazdka srebrna – skauta II klasy, złota by ją zastąpić mogła po zdaniu egzaminu na skauta I klasy.
System ten stosowany był także w Szarych Szeregach (stopień harcerza orlego zastąpił wówczas bojowiec (dla harcerzy Bojowych Szkół)[12][17], a po II wojnie światowej do 1949 oraz w krótkim okresie po reaktywowaniu ZHP 1957–1962[12][18] (w niektórych środowiskach nieformalnie – dużo dłużej). Używano go też w latach 80. w drużynach i szczepach skupionych w KIHAM[7]. Twórcy jednego z wielu wstępnych projektów systemu stopni KIHAM, prezentowanych na seminariach metodycznych, przyznawali, że podstawą wymagań na stopnie (w ich projekcie) był program stopni z 1957 kontynuujący tradycje stopni przedwojennych zdobywanych w harcerstwie do 1948, a wymagania uzupełniono o doświadczenia metodyczne szczepów 22 WDHiZ i 208 WDHiZ oraz Kręgu Instruktorów Harcerskich „Zawisza” z Lublina, wykorzystując także wymagania stopni starszoharcerskich (wędrownicze i KIMB) z 1958 a także doświadczenia innych środowisk, zwłaszcza krakowskich. [19].
System 6 stopni i oznaczenia na naramiennikach
W 1949 w ZHP ujednolicono męskie i żeńskie nazwy stopni: ochotnik – ochotniczka, pionier – pionierka, przodownik – przodowniczka, organizator – organizatorka. Do pomysłu tego powrócono także w 1962[20] – dodano wtedy do wymienionych stopnie tropiciel - tropicielka, odkrywca, wędrownik – wędrowniczka i (od 1968) sprawny (później, od 1978 – organizator). Od tego czasu, tj. w okresie 1962–1993 w ZHP obowiązywał system 6 stopni[21] (okresowo 7 stopni):
ochotnik – ochotniczka
tropiciel – tropicielka
odkrywca (niekiedy też przodownik)
wędrownik – wędrowniczka
harcerz orli – harcerka orla
harcerz Rzeczypospolitej – harcerka Rzeczypospolitej
Oprócz nazw ujednoliconych (podobnie brzmiących męskich i żeńskich), ale odbiegających od tradycyjnych z początków harcerstwa (młodzik, wywiadowca, ćwik), charakterystyczne dla tego systemu są oznaczenia na naramiennikach (stosowane zamiast oznaczeń na krzyżu lub równocześnie z nimi) oraz powiązanie stopni z grupami wiekowymi.
Od 1957 do 1993 dzielono stopnie na harcerskie (pierwsze trzy lub cztery) i starszoharcerskie (pozostałe – zdobywane w drużynach starszoharcerskich-specjalnościowych). W 2003 zrezygnowano w ZHP z tradycyjnego systemu 5 stopni, wprowadzając system 6 stopni, z obowiązkowymi oznaczeniami na naramiennikach oraz ścisłym powiązaniem stopni z grupami wiekowymi (harcerzy, harcerzy starszych i wędrowników). Zachowano przy tym tradycyjne nazwy stopni.
Modyfikacje systemów stopni
W latach 70. w niektórych środowiskach modyfikowano stopnie, np. w taki sposób, że zdobywano 5 stopni, ale miały one zmodyfikowane nazwy[22][23], oznaczane np. w Czarnej Jedynce w sposób tradycyjny – elementami nabijanymi na krzyżu harcerskim, a w Pomarańczarni – belkami i gwiazdkami na pomarańczowej lub zielonej podkładce naramiennika:
biszkopt
młodzik (wędrownik) / przodownik
wywiadowca (pionier) / wędrownik
ćwik (sprawny) / pionier
harcerz orli / sprawny
Ciekawostki
Andrzej Małkowski wśród propozycji nazwy pierwszego stopnia harcerskiego przedstawiał dosłowne tłumaczenie z angielskiego tenderfoot – delikatna nóżka, a także żółtodziób, fryc i ostatecznie przyjęte młodzik[24].
Harcerza bez stopnia Małkowski nazywał ciurą[24][13]. W niektórych drużynach, m.in. związanych z KIHAM w przeszłości i obecnie np. w ZHR, nazywa się go biszkoptem[25]. W niektórych drużynach biszkopta traktowano jako pierwszy stopień harcerski[23][22], w innych – jako miano[26].
↑Uchwała Rady Naczelnej ZHP nr 58/XL z dnia 28 czerwca 2020 r. w sprawie przyjęcia trybu dalszej realizacji zapisów Uchwały nr 65/XXXVIII Rady Naczelnej ZHP z dnia 8 października 2017 r. w sprawie wpływu skutków reformy edukacji na system metodyczny ZHP
↑Regulamin Mundurowy - Regulamin odznak, oznak zuchowych, harcerskich i instruktorskich Stowarzyszenia Harcerskiego
↑Witold Pietrusiewicz. Od żółtodzioba do HR-a. „Czuwaj”. 7-8, s. 14-15, 2003. Warszawa. ISSN0867-2024.
↑ abAndrzej Małkowski: Scouting jako system wychowania młodzieży. Lwów: 1911. Brak numerów stron w książce
↑ abMieczysław Schreiber, Eugeniusz Piasecki: Harce młodzieży polskiej. Wyd. I. 1913. Brak numerów stron w książce (w sieci dostępne II wydanie: Mieczysław Schreiber, Eugeniusz Piasecki: Harce młodzieży polskiej. Wyd. II. Lwów: Książnica Polska Towarzystwa Nauczycieli Szkół Wyższych, 1917. [dostęp 2019-06-17]. Brak numerów stron w książce)
↑ abcdefgWojciech Śliwerski: Stopnie harcerskie. Z dziejów metodyki. Wyd. I. Kraków: Harcerska Oficyna Wydawnicza, 1989. ISBN 83-7028-027-7. Brak numerów stron w książce
↑ abAndrzej Małkowski: Pierwsze kroki w skautostwie. Pittsburgh: Związek Sokołów Polskich w Ameryce, 1916. Brak numerów stron w książce
↑ abcEwa Grodecka: O metodzie harcerskiej i jej stosowaniu. Wyd. III. Harcerskie Biuro Wydawnicze ZHP „Horyzonty”, 1983, s. 56-95, seria: Biblioteczka Harcerstwa Starszego. ISBN 83-900198-1-7.
↑Leksykon harcerstwa. Olgierd Fietkiewicz (red.). Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, 1988. ISBN 83-203-1779-7. Brak numerów stron w książce
↑S1-II/57 – Instrukcja w sprawie zdobywania i przyznawania stopni harcerskich; Harcerz orli – wędrowniczka. W: Zbiór regulaminów ZHP. Cz. I. Warszawa: Wydawnictwo Harcerskie, 1960, s. 180–183, 204–296.
↑Biuletyn Historyczny Chorągwi Stołecznej ZHP im. Bohaterów Warszawy. Nr 1 (47), Warszawa 2003. ISSN1462-9104
↑System stopni harcerskich [załącznik do Uchwały nr 13 Rady Naczelnej ZHP z dnia 4 października 1981 r.]. W: Zbiór instrukcji i regulaminów. Harcerze. Warszawa: Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, 1989, s. 20–46. ISBN 83-203-3088-2.
