Sprawca (urząd)

Zobacz w Wikiźródłach „sprawca” według Słownika Staropolskiego (ok. 1920)

Sprawca – w państwie państwie polsko-litewskim administrator czasowo wakującego starostwa lub województwa^[1]. Był to urząd przede wszystkim o charakterze finansowym, ponieważ sprawca odpowiadał za zarząd królewszczyzn do czasu powołania nowego starosty lub wojewody^[2]. Stanowisko to było w pewnym sensie analogiczne do kościelnego administratora apostolskiego, diecezjalnego czy parafialnego^[1]. Szczególny charakter miała funkcja sprawcy województwa kijowskiego, które to stanowisko bywało obsadzane nie tylko w okresie wakatu na urzędzie, ale i podczas czasowej nieobecności wojewody, nawet po powstaniu urzędu kasztelana kijowskiego(inne języki)^[3] (od 1566).

Wybrani sprawcy

Kryterium umieszczenia na tej liście danej postaci było przede wszystkim posiadanie przez nią biogramu w polskiej Wikipedii bądź spełnianie kryteriów encyklopedyczności.

Sprawcy województw

• Andrzej Drożdcza(inne języki) – sprawca województwa kijowskiego (1505)^[4]
• Andrzej Michałowicz Sanguszko – sprawca województwa kijowskiego (1541^[5] lub 1540-1542^[6])
• Włodzimierz Holszański (Włodzimierz Jurewicz Holszański-Dubrowicki, syn Jerzego Iwanowicza(inne języki)) – sprawca województwa kijowskiego (1543)^[7][5]
• Mikołaj Andrejewicz Zbaraski – sprawca województwa kijowskiego (1559, 1563)^[8]
• Iwan Czartoryski – sprawca województwa kijowskiego (1564–1565)^[9]
• Paweł Sapieha – sprawca województwa kijowskiego (1566)^[10]
• Michał Myszka Warkowski – sprawca województwa kijowskiego (1570-1571)^[11]
• Władysław Zbaraski – sprawca województwa kijowskiego (1572 – maj 1575, formalnie 1576 – faktyczna likwidacja urzędu sprawcy województwa kijowskiego)^[12]
• Aleksander Iwanowicz(inne języki) Połubiński – sprawca województwa nowogródzkiego (1551)^[13]
• Szymon (Szymko) Mackowicz h. Kościesza (zm. 1542) – sprawca województwa wileńskiego (1549-1550)^[14]
• Iwan Ostafiewicz Hornostaj – sprawca województwa trockiego (1540-1541 – występuje jako administrator^[15]), województwa wileńskiego (1549-1550)^[16][17]
• Ostafi Bohdanowicz Wołłowicz – sprawca województwa wileńskiego (wrzesień 1565)^[17]
• Mikołaj Radziwiłł Rudy – sprawca województwa trockiego^[1](mianowany w Kwietniu 1549 administratorem województwa^[18])
• Stanisław Mikołajewicz Pac – sprawca województwa witebskiego (do 16 marca 1566)^[19]

Sprawca starostwa żmudzkiego

• Hrehory Aleksandrowicz Chodkiewicz – sprawca w 1563^[20][21][22]

Sprawca hetmaństwa dworskiego

• Roman Fiodorowicz Sanguszko (1567–1569)^[6]

Sprawca marszałkostwa ziemi wołyńskiej

• Fiodor Sanguszko^[23]

Sprawcy starostw

• Fedor Hołownia Ostrożecki (1559) – sprawca starostwa bracławskiego i winnickiego z ramienia starosty, kniazia Bohusza Koreckiego^[24]
• Stanisław Pawłowicz Naruszewicz – sprawca starostwa grodzkiego wileńskiego w 1563
• Bohdan Matwiejewicz Dolmat (Dołmat) h. Rozmiar – sprawca starostwa rohaczewskiego w 1552^[25][26]
• Sebastian Dybowski – sprawca starostwa grodzieńskiego (1557-1562)^[27][28]

Inni sprawcy

• sprawcy dworów grodzieńskich, m.in. Wojciech Trebski (Trabski, Trzebski), Hrehory Bohdanowicz Wołłowicz, Stanisław Pawłowicz Naruszewicz, ^[29]
• Piotr Chwalczewski – sprawca zamków i dworów hospodarskich w Wielkim Księstwie Litewskim (1553-1555)^[30][29]
• Zygmunt Wolski – sprawca zamków wołyńskich w 1571^[31]
• Iwan Fedorowicz – sprawca monasteru dermańskiego^[32]

Zobacz też

• namiestnik
• starosta niegrodowy
• podwojewodzi
• podstarości
• wiceurzędnicy

Przypisy

1. Julian Bartoszewicz. Tablice historyczne. „Biblioteka Warszawska”. IV, s. 179, 1865. Warszawa: Gebethner i Wolff. 
2. Pytasz-Kołodziejczyk 20016 ↓, s. 144-145.
3. Kempa 2023 ↓, s. 152, 322, 736.
4. Boniecki 1902 ↓, s. 33.
5. Wolff 1885 ↓, s. 20.
6. Jakub Rogulski. Pozycja i znaczenie książąt Sanguszkowiczów w latach 1500–1569 w świetle tytulatury urzędowej. „Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów Uniwersytetu Jagiellońskiego”. 5, s. 76, 2/2012. Kraków: Towarzystwa Doktorantów UJ. ISSN 2299-1638. 
7. Boniecki 1883 ↓, s. 83.
8. Kempa 2023 ↓, s. 151, 225, 270, 279, 285, 743.
9. Kempa 2023 ↓, s. 151-152.
10. Kempa 2023 ↓, s. 146-147.
11. Kempa 2023 ↓, s. 152, 735-736, 739.
12. Kempa 2023 ↓, s. 152-153, 743.
13. Wolff 1885 ↓, s. 37.
14. Boniecki 1883 ↓, s. 347.
15. Wolff 1885 ↓, s. 58.
16. Boniecki 1883 ↓, s. 86.
17. Wolff 1885 ↓, s. 73.
18. Wolff 1885 ↓, s. 59.
19. Wolff 1885 ↓, s. 87.
20. Boniecki 1883 ↓, s. 23.
21. Wolff 1885 ↓, s. 92.
22. Mikołaj Malinowski, Michal Grabowski, Aleksander Narcyz Przezdziecki: Zrzódła do dziejów polskich. wydawane przez Michała Grabowskiego i Alexandra Przezdzieckiego. Wilno: Józef Zawadzki, 1844, s. 315. [dostęp 2024-03-09].
23. Zbigniew Lubaszewski, Serhij Naumuk: Szlakiem rodu książęcego Sanguszków / Шляхами князівського роду Сангушків / Prince Sanguszko's Family By-Ways. Stowarzyszenie Samorządów Euroregionu Bug, Ogranizacja Społeczna „Centrum Inicjatyw Regionalnych Wołynia”, 2014–2020, s. 10. [dostęp 2024-03-09]. (pol. • ukr. • ang.).
24. Wolff 1895 ↓, s. 132.
25. Boniecki 1883 ↓, s. 45.
26. Akty izdawajemyje Wilenskoju Archieograficzeskoju Kommissieju dla razbora driewnich aktow w Wilnie. T. IX: Akty wilenskago ziemskago suda. Wilno: Wileńska Komisja Archeograficzna(inne języki), Аbel Syrkin, 1878, s. 555. [dostęp 2024-03-09].
27. Boniecki 1883 ↓, s. 52.
28. Boniecki 1902 ↓, s. 127.
29. Pytasz-Kołodziejczyk 20016 ↓, s. 144.
30. Boniecki 1900 ↓, s. 126.
31. Kempa 2023 ↓, s. 223.
32. Kempa 2023 ↓, s. 348.

Bibliografia

• Adam Boniecki: Herbarz polski. T. III. Cz. I: Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1900. Brak numerów stron w książce
• Adam Boniecki: Herbarz polski. T. V. Cz. I: Wiadomości historyczno-genealogiczne o rodach szlacheckich. Warszawa: Gebethner i Wolff, 1902. Brak numerów stron w książce
• Adam Boniecki: Poczet rodów w Wielkim Księstwie Litewskim w XV i XVI w.. Warszawa: 1883. Brak numerów stron w książce
• Tomasz Kempa: Konstanty Wasyl Ostrogski (1526–1608) – przywódca społeczności prawosławnej w Rzeczypospolitej. Toruń: Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, 2023, s. 20, 147, 151-153, 162, 225, 270, 279, 285, 322, 348, 707, 735-736, 739, 743. ISBN 978-83-231-5302-3.
• Anna Pytasz-Kołodziejczyk: Zasoby wodne w dobrach wielkoksiążęcych zachodniej Grodzieńszczyzny w XVI w. Administracja i eksploatacja. Olsztyn: Instytut Historii i Stosunków Międzynarodowych UWM, 2017, s. 292 ss. ISBN 978-83-938820-8-3. [dostęp 2024-03-10].
• Józef Wolff: Kniaziowie litewsko-ruscy od końca czternastego wieku. Warszawa: Józef Filipowicz, 1895, s. 133.
• Józef Wolff: Senatorowie i dygnitarze Wielkiego Księstwa Litewskiego, 1386-1795. Kraków: Drukarnia Wł. L. Anczyca i Spółki, 1885, s. 20, 37, 43, 58, 59, 73, 87, 92.