Sanktuarium Fortuny Primigenii w Praeneste – wielki kompleks architektoniczny z sanktuarium poświęconym bogini Fortunie z przydomkiem Primigenia, znajdujący się w starożytnym Praeneste (obecnie Palestrina). Było to jedno z największych założeń architektonicznych okresu późnej republiki i jedno z dwóch głównych miejsc kultu Fortuny w Italii[1].
Najstarsze obiekty na terenie sanktuarium w Praeneste zaczęły powstawać w IV wieku p.n.e., ostatecznie ukształtowało się ono na przełomie II i I wieku p.n.e.[1] Sanktuarium zostało zniszczone w 82 roku p.n.e. przez wojska Sulli, oblegające broniącego się w mieście syna Gajusza Mariusza[2][3]. Po zakończeniu zmagań wojennych zwycięski wódz, uważający się sam za wybrańca Fortuny, przystąpił do odbudowy sanktuarium[2][3].
Usytuowane na stoku góry olbrzymie założenie po pracach przeprowadzonych za czasów Sulli składało się z dwóch poziomów: dolnego i górnego[1][2][3][4], z różnicą poziomów między nimi wynoszącą ponad 160 metrów[2]. Jego wygląd został zainspirowany monumentalnymi tarasowymi założeniami architektonicznymi okresu hellenistycznego takimi jak Pergamon czy Rodos[1][2]. Dolny poziom, o fasadzie długości prawie 400 metrów[2][3], składał się z czteronawowej bazyliki przylegającej do kryptoportyku z oknami pomiędzy kolumnami, której przedłużeniem był dwukondygnacyjny portyk z dwoma małymi pomieszczeniami, usytuowanymi symetrycznie po obu stronach wejścia[1]. Z lewej strony znajdowała się naturalna grota zamieniona w nimfeum, po prawej zaś niewielka salka zakończona absydą i z podium ozdobionym fryzemdoryckim[1]. W grocie i salce znajdowały się dwie mozaiki: jedna przedstawiająca ryby, druga (tzw. Mozaika Barberini), z pejzażem przedstawiającym rzekę Nil. Mozaiki te znajdują się obecnie w Museo Nazionale Prenestino[2].
Fragment znajdujących się w zboczu góry tarasów dawnego sanktuarium, odsłoniętych po bombardowaniu w czasie II wojny światowej
Górny poziom sanktuarium składał się z pnących się stopniowo ku górze ośmiu tarasów[2][3], z których pierwszy, drugi i piąty wzmocnione były murem zbudowanym w opus polygonale[1]. Na drugim tarasie znajdował się portyk kolumnowy i pięć nimfajonów[1]. Na trzecim tarasie umieszczono wielką rampę wiodącą na wyższe poziomy, flankowaną symetrycznie dwoma eksedrami, częściowo zamkniętą, częściowo obudowaną kolumnadą w porządku doryckim[1]. Na tarasie czwartym zbudowano portyk w porządku jońskim[1]. Poziom piąty, umiejscowiony mniej więcej w jednej piątej wysokości schodów, znaczyła brama z półkolumnami w porządku doryckim[1]. Przestrzeń szóstego tarasu zajmował dziedziniec o wymiarach 153×112 m, zamknięty z trzech stron podwójnym portykiem w porządku korynckim[1][2]. Dalej poprzez położone wyżej arkadowe przejścia wchodziło się schodami półkolistej eksedry otoczonej u góry dwukolumnowym portykiem korynckim na najwyższy poziom, gdzie znajdowała się najważniejsza część sanktuarium – niewielki tolos z posągiem Fortuny[1][2].
Sanktuarium funkcjonowało do IV wieku n.e.[4] Uległo zniszczeniu w okresie średniowiecza, gdy na gruzach starożytnego Praeneste wyrosła dzisiejsza Palestrina. Znaczną jego część pokryły wówczas domostwa i kościoły[2][4], pomimo to ogólny zarys i niektóre elementy pozostały nadal widoczne[2]. Na najwyższym poziomie zbudowano pałac rodu Vitelleschi, w XVII wieku przebudowany przez ród Barberinich, obecnie mieszczący muzeum[4]. Część znajdujących się w zboczu góry tarasów została odsłonięta w wyniku II wojny światowej, po tym jak lotnictwo amerykańskie w 1944 roku omyłkowo zbombardowało Palestrinę, niszcząc znajdujące się tam zabudowania, co umożliwiło później przeprowadzenie prac archeologicznych[2][4].
↑ abcdefghijklmAlfred Twardecki: Mały słownik sztuki starożytnej Grecji i Rzymu. Warszawa: Unia wydawnicza Verum, 1998, s. 71. ISBN 83-85921-75-3.
↑ abcdefghijklmJanusz A. Ostrowski: Starożytny Rzym. Polityka i sztuka. Warszawa-Kraków: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999, s. 139. ISBN 83-01-12616-7.
↑ abcdeWielka Historia Świata. T. 3. Kraków: Oficyna Wydawnicza Fogra, 2005, s. 323. ISBN 83-85719-84-9.
↑ abcdeEncyclopedia of the History of Classical Archaeology. edited by Nancy Thomson de Grummond. London: Routledge, 1996, s. 1079–1080. ISBN 1-884964-80-X.
