Rzodkiew świrzepa

Rzodkiew świrzepa

Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	różopodobne
Rząd	kapustowce
Rodzina	kapustowate
Rodzaj	rzodkiew
Gatunek	rzodkiew świrzepa
Nazwa systematyczna
Raphanus raphanistrum L. Sp. pl. 2:669. 1753[3]

Pokrój

Liść

Kwiat

Owoc

Rzodkiew świrzepa, łopucha (Raphanus raphanistrum L.) – gatunek rośliny z rodziny kapustowatych.

Rozmieszczenie geograficzne

Rodzimy obszar występowania to Afryka Północna, Madera, Wyspy Kanaryjskie, Azja Zachodnia i Kaukaz oraz obszar śródziemnomorski w Europie^[4]. Do Europy Środkowej zawleczony został jeszcze w okresie neolitu^[5]. Rozprzestrzenia się po świecie jako gatunek zawleczony i obecnie jest gatunkiem kosmopolitycznym. Poza Antarktydą występuje na wszystkich kontynentach i na wielu wyspach. Na północy sięga po Grenlandię i archipelag Svalbard^[6]. W Polsce jest archeofitem pospolitym na obszarze całego kraju. W górach sięga po granicę upraw^[5].

Morfologia

Pokrój

Gatunek ten jest bardzo podobny do gorczycy białej^[7].

Korzeń

Palowy, krótki, cienki i mocny. Silnie rozbudowane korzenie boczne^[7].

Łodyga

Wzniesiona, rozgałęziona, dołem szorstko owłosiona, górą naga. Wraz z kwiatostanem ma wysokość 30–60 cm^[5].

Liście

Ulistnienie skrętoległe. Dolne liście lirowate, pierzastodzielne i wyrastające na długich ogonkach, górne lancetowate i siedzące. Wszystkie liście z nierówno ząbkowanymi odcinkami, pokryte włoskami^[5].

Kwiaty

Zebrane w grono na szczytach pędów. Działki kielicha owłosione i stulone w długą nibyrurkę. Korona barwy żółtej, czasami z fioletowymi prążkami. Niekiedy (rzadko) kwiaty białe. 4 łopatkowate płatki korony dwukrotnie dłuższe od działek kielicha i silnie rozchylone na boki^[5]. Wewnątrz korony 6 długich pręcików rozchylonych na boki, jeden słupek z całobrzegim znamieniem.

Owoc

Poprzecznie paciorkowato przewężona łuszczyna zakończona długim i prostym dzióbkiem. Zawiera od 2 do 10 jednonasiennych, walcowatych, twardych i prążkowanych segmentów o długości do 5,3 mm każdy. Po dojrzeniu rozpada się na jednonasienne odcinki. Nasiona kuliste o średnicy około 3 mm i siateczkowato-dołkowanej powierzchni^[5]. Jedna roślina wytwarza około 150–300 nasion^[8]. Po łuszczynie najłatwiej rozróżnić świrzepę od bardzo podobnej gorczycy białej^[7].

Biologia i ekologia

Rozwój

Roślina roczna. Słupek i pręciki dojrzewają równocześnie, roślina owadopylna i miododajna. Kwitnie od maja do sierpnia^[9]. Nasiona wysiewają się przez cały sezon wegetacyjny. Rozprzestrzeniają się wraz z nasionami zbóż, są do nich bowiem podobne (jest to tzw. spejrochoria), oraz przez ergazjochorię podczas prac polowych. Rośliny wyrwane z ziemi mogą być toczone przez wiatr, i wówczas stopniowo wysypują się z nich nasiona. Bezpośrednio po dojrzeniu słabo kiełkują, gdyż posiadają twardą owocnię. Ulega ona zmiękczeniu po dłuższym pobycie w glebie, i wówczas nasiona kiełkują łatwiej. Zachowują zdolność kiełkowania przez kilka lat^[5]. Kiełkują już w temperaturze 2–5 °C, optymalna wynosi 20 °C^[8].

Siedlisko

Występuje na siedliskach ruderalnych i segetalnych: na przydrożach, nieużytkach oraz polach uprawnych jako chwast. Preferuje gleby gliniaste lub piaszczyste. Na polach uprawnych najczęściej występuje w uprawach roślin okopowych i zbożowych (głównie jarych). Roślina światłolubna^[5]. W klasyfikacji zbiorowisk roślinnych jest gatunkiem charakterystycznym dla Cl. Stellarietea mediae i Ass. Echinochloo-Setarietum^[10]

Oddziaływania międzygatunkowe

Jest jedną z roślin, na których żerują gąsienice bielinka kapustnika^[7] (szkodnika roślin kapustowatych). Żerujące na niej gąsienice mogą przenosić się na uprawiane w pobliżu rośliny kapustowate. Rzodkiew świrzepa jest żywicielem również mątwika burakowego, będącego groźnym szkodnikiem buraków^[11].

Na żywych i martwych pędach rzodkwi świrzepy rozwijają się takie grzyby i organizmy grzybopodobne, jak: Hyaloperonospora brassicae (lęgniowce), Leptosphaeria maculans, Mycosphaerella capsellae, Ramularia armoraciae^[12].

Genetyka

Liczba chromosomów 2n = 18^[13]. Rzodkiew świrzepa występuje w kilku podgatunkach^[3]:

• Raphanus raphanistrum L. subsp. landra (Moretti ex DC.) Bonnier & Layens
• Raphanus raphanistrum L. subsp. rostratus (DC.) Thell.
• Raphanus raphanistrum subsp. sativus (L.) Domin

Według niektórych botaników od rzodkwi świrzepy pochodzi rzodkiew zwyczajna^[14]

Roślina trująca

Trujące są jej nasiona. Z tego powodu roślina ta jest niebezpieczna dla koni, bydła i owiec^[7]. Powoduje u nich stany zapalne, podrażnienie błon śluzowych, brak apetytu, senność, drgawki, biegunkę i ogólne osłabienie^[11].

Zastosowanie

Z młodych liści, łodyg, kwiatostanów i niedojrzałych nasion można przyrządzić smaczną sałatkę. Dawniej jej nasiona stanowiły znaczną domieszkę w ziarnie zbóż. W dawnej Angllii odsiewano je od ziarna zbóż i sprzedawano jako gorczycę z Durham. Mają smak zbliżony do gorczycy białej, z której wytwarza się musztardę^[15].

Udział w kulturze

Nazwa świerzop występująca w I księdze poematu Pan Tadeusz Adama Mickiewicza mogła oznaczać właśnie rzodkiew świrzepę (lub gorczycę polną)^[16].

Zobacz też

• świrzepa

Przypisy

1. Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20]  (ang.).
2. Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-11-10]  (ang.).
3. The Plant List. [dostęp 2018-01-26].
4. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-11-11].
5. Barbara Sudnik-Wójcikowska: Rośliny synantropijne. Warszawa: Multico, 2011. ISBN 978-83-7073-514-2. OCLC 948856513. Brak numerów stron w książce
6. Discover Life Maps. [dostęp 2018-01-25].
7. Notatnik rolnika. Rzodkiew świrzepa. [dostęp 2018-01-26]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-01-27)].
8. Horst Klaaβen, Joachim Freitag: Profesjonalny atlas chwastów. Limburgerhof: BASF Aktiengeselschaft, 2004. Brak numerów stron w książce
9. Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973. Brak numerów stron w książce
10. Władysław Matuszkiewicz: Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14439-4. Brak numerów stron w książce
11. Rzodkiew świrzepa – dzika forma rzodkwi zwyczajnej, zachwaszczająca uprawy. [dostęp 2018-01-27].
12. Malcolm Storey: Raphanus raphanistrum L. (Wild Radish). [w:] BioInfo (UK) [on-line]. [dostęp 2018-01-30].
13. Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8. Brak numerów stron w książce
14. Jakub Mowszowicz: Flora jesienna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących jesiennych pospolitych roślin zielnych. Warszawa: WSiP, 1986. ISBN 83-02-00607-6. Brak numerów stron w książce
15. Łukasz Łuczaj: Dzikie rośliny jadalne Polski. Przewodnik survivalovy. Chemigrafia, 2004. ISBN 83-904633-5-0. Brak numerów stron w książce
16. Praca zbiorowa: Encyklopedia Popularna PWN. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 1996. ISBN 83-01-12060-6. Brak numerów stron w książce

Encyklopedie internetowe (takson):

• Britannica: plant/wild-radish
• SNL: åkerreddik

Identyfikatory zewnętrzne:

• BioLib: 39253
• EoL: 584018
• EUNIS: 163549
• Flora of China: 200009661
• Flora of North America: 200009661
• FloraWeb: 4780
• GBIF: 3040983
• identyfikator iNaturalist: 55411
• IPNI: 288483-1
• ITIS: 23289
• NCBI: 109996
• identyfikator Plant List (Royal Botanic Gardens, Kew): kew-2422367
• Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:217826-2
• Tela Botanica: 55553
• identyfikator Tropicos: 4100237
• USDA PLANTS: RARA2
• CoL: 4RJXQ