Patriarcha Konstantynopola

Hagia Sophia – była katedrą patriarchy Konstantynopola od 537 do 1453, kiedy to po zdobyciu miasta przez Turków została zamieniona na meczet. Do dziś widoczne są mozaiki z postaciami świętych

Patriarcha Konstantynopola (gr. Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως), oficjalnie: Arcybiskup Konstantynopola, Nowego Rzymu i Patriarcha Ekumeniczny (gr. Αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως Νέας Ρώμης και Οικουμενικός Πατριάρχης) – jeden z patriarchów prawosławnych oraz duchowy zwierzchnik Cerkwi. Stoi na czele Patriarchatu Konstantynopolitańskiego.

Historia

Konstantynopol stał się siedzibą patriarchy w 381, gdy do czterech dotychczasowych stolic patriarszych – Rzymu, Aleksandrii, Antiochii i Jerozolimy – Sobór konstantynopolitański I dodał piątą: Nowy Rzym (gr. Νέα Ῥώμη), czyli Konstantynopol, sytuując ją jako drugą w hierarchii patriarchatów. Ustanowienie stolicy patriarszej w Konstantynopolu było wynikiem zabiegów biskupów tego miasta, dotychczas skromnych sufraganów Heraklei. Wśród hierarchii, wiernych i cesarzy przeważył pogląd, że skoro dotychczasowe Bizancjum, którego znaczenie wynikało „tylko” z ruchu handlowego przez Bosfor, stało się stolicą wschodniej części Cesarstwa, to powinno zostać wyniesione do rangi równej Rzymowi – starej stolicy. Mimo przeciwdziałania papieży kolejne sobory powszechne przyznały biskupom Konstantynopola godność patriarszą i wydzieliły im kanoniczne terytorium, składające się ostatecznie z całej europejskiej części Cesarstwa Wschodniorzymskiego, diecezji Ilirii (należącej do cesarstwa zachodniorzymskiego) i całej Azji Mniejszej.

Patriarchowie Konstantynopola objęli przewodnią rolę w kościele wschodniej części cesarstwa rzymskiego, który później stał się Kościołem Prawosławnym. Na osiągnięcie tej pozycji złożyło się kilka czynników. Pierwszym (chronologicznie) było to, że cesarze imperium wschodniorzymskiego faworyzowali patriarchów rezydujących w ich stolicy, którzy też naturalną koleją rzeczy mieli największe możliwości działania u tronu. Dalej: pozostałe patriarsze stolice Wschodu, Aleksandria, Antiochia i Jerozolima, wcześnie znalazły się pod władzą muzułmanów, co automatycznie odebrało im wiele z ich pierwotnego znaczenia – przestały być jakąkolwiek konkurencją dla Konstantynopola. Po upadku Konstantynopola znaczenie jego patriarchów, paradoksalnie, jeszcze wzrosło, ponieważ w systemie millet, zgodnie z którym Turcy osmańscy urządzili swoje państwo, patriarcha konstantynopolitański został uznany za głowę całego rum millet („narodu rzymskiego” – wiernych Kościoła Prawosławnego), z czym wiązała się pewna władza świecka, a przede wszystkim fiskalna i finansowa. Uzależnienie patriarchów Antiochii, Aleksandrii i Jerozolimy od patriarchy Konstantynopola doszło do tego stopnia, że niektórzy z nich rezydowali w Konstantynopolu, a nie w swoich stolicach.

Wszystko to działo się w warunkach nieustannego konfliktu z Rzymem, który tlił się od początku istnienia patriarchatu, niekiedy otwarcie, innym razem tylko w formie nieprzychylnej postawy wobec „łacinników”. Przejawami tego konfliktu były zwłaszcza schizmy: akacjańska (484–519), focjańska (867–893) i ostatnia, nie zakończona jak dotąd, wielka schizma wschodnia (1054). Patriarchowie Konstantynopola konsekwentnie odmawiają papieżom w Kościele prymatu innego, niż honorowy, uważając siebie, patriarchów ekumenicznych, za równych „papieżom rzymskim”.

Zarówno wrogość wobec Rzymu, jak i władza nad całym prawosławiem wydają się słabnąć od początku XX wieku. Po upadku Imperium Osmańskiego upadła świecka władza patriarchów. W obecnej strukturze Kościoła prawosławnego dominują lokalne Kościoły autokefaliczne, niezależne jurysdykcyjnie od patriarchy ekumenicznego, a tylko uznające jego zwierzchnictwo duchowe. W słowiańskich Kościołach lokalnych osłabł wpływ kultury greckiej, a i Konstantynopol przestał być jej ośrodkiem. 7 grudnia 1965 papież Paweł VI i patriarcha Atenagoras I odwołali wzajemne klątwy rzucone jeszcze w 1054. Stosunki między Rzymem a Konstantynopolem uległy po tym fakcie ogólnemu ociepleniu, choć nie doszło jeszcze do interkomunii ani do wypracowania wspólnego stanowiska w sprawach wiary. Najdalszym krokiem w tym kierunku pozostaje prawosławno-katolicka Deklaracja z Balamand z 1993.

Poza patriarchą prawosławnym, od 1461 w Konstantynopolu rezyduje jeszcze ormiański patriarcha Konstantynopola, jeden ze zwierzchników Ormiańskiego Kościoła Apostolskiego. Nie ma natomiast w Konstantynopolu patriarchy łacińskiego (katolickiego). Jedynym okresem w dziejach, gdy w Konstantynopolu rezydowali patriarchowie łacińscy, pozostaje okres Cesarstwa Łacińskiego (1204–1261) (prawosławni patriarchowie konstantynopolitańscy rezydowali wtedy, wraz z dworem cesarskim, w Nicei). Później był to urząd tytularny, sprawowany przez jednego z urzędników Kurii Rzymskiej, zniesiony w 1964.

Obecnie patriarcha Konstantynopola sprawuje zwierzchnictwo nad prawosławnymi w Turcji oraz na niektórych wyspach nie należących do jurysdykcji Cerkwi w Grecji.

Lista biskupów Bizancjum i patriarchów Konstantynopola

Biskupi Bizancjum do 337

święty Andrzej Apostoł	założyciel, przed r. 38
Stachys	38–54
Onezym	54–68
Polikarp I	71–89
Plutarch	89–105
Sedecjon	105–114
Diogenes	114–129
Eleuteriusz	129–136
Feliks	136–141
Polikarp II	141–144
Atenodor	144–148
Euzois	148–154
Wawrzyniec	154–166
Alipiusz	166–169
Pertinaks	169–187
Olimpian	187–198
Marek I	198–211
Filadelfus	211–217
Cyriak I	217–230
Kastyn	230–237
Eugeniusz I	237–242
Tytus	242–272
Domecjusz	272–284
Rufin I	284–293
Probus	293–306
Metrofan	306–314
Aleksander	314–337

Arcybiskupi Konstantynopola do 458

Paweł I	337–339, 342, 346–351
Euzebiusz z Nikomedii	339–341
Macedoniusz I	342–346, 351–360
Eudoksjusz z Antiochii	360–370
Demofil	370–379
Ewagriusz	379
Grzegorz z Nazjanzu	379–381
Maksym I Cynik	381
Nektariusz	381–397
Jan Chryzostom	398–404
Arsacjusz z Tarsu	404–405
Attyk	406–425
Syzyniusz I	426–427
Nestoriusz	428–431
Maksymian	431–434
Proklos	434–446
Flawian	446–449
Anatoliusz	449–458

Patriarchowie ekumeniczni Konstantynopola do 1054

Gennadiusz I	458–471
Akacjusz	471–488
Frawitas	488–489
Eufemiusz	489–495
Macedoniusz II	495–511
Tymoteusz I	511–518
Jan II Kapadocki	518–520
Epifaniusz	520–535
Antym I	535–536
św. Menas	536–552
Eutychiusz	552–565, 577–582
Jan III Scholastyk	565–577
Jan IV Postnik	582–595
Cyriak II	596–606
Tomasz I	607–610
Sergiusz I	610–638
Pyrrus I	638–641, 654
Paweł II	642–653
Piotr	654–666
Tomasz II	667–669
Jan V	669–675
Konstantyn I	675–677
Teodor I	677–679, 686–687
Jerzy I	679–686
Paweł III	687–693
Kallinik I	693–705
Cyrus	705–711
Jan VI	712–715
German I	715–730
Anastazy	730–754
Konstantyn II	754–766
Nicetas I	766–780
Paweł IV	780–784
Tarazjusz	784–806
Nicefor I	806–815
Teodot I Kassiteras	815–821
Antoni I Kassimates	821–836
Jan VII Gramatyk	836–843
Metody I	843–847
Ignacy I	847–858, 867–877
Focjusz I Wielki	858–867, 877–886
Stefan I	886–893
Antoni II Kauleas	893–901
Mikołaj I Mistyk	901–907, 912–925
Eutymiusz I Synkellos	907–912
Stefan II z Amasei	925–928
Tryfon	928–931
Teofilakt	933–956
Polieuktos	956–970
Bazyli I Skamandrenos	970–974
Antoni III Studyta	974–980
Mikołaj II Chryzoberges	984–996
Syzyniusz II	996–998
Sergiusz II	1001–1019
Eustacjusz	1019–1025
Aleksy I Studyta	1025–1043
Michał I Cerulariusz	1043–1058

Patriarchowie prawosławni Konstantynopola

Patriarchowie Konstantynopola do 1204

Michał III z Anchialos

Lp.	Imię	Okres	Uwagi	Przyp.
1	Konstantyn III Lichudes	1059–1063
2	Jan VIII Ksifilinos	1064–1075
3	Kosma I Jerozolimski	1075–1081
4	Eustracjusz Garidas	1081–1084
5	Mikołaj III Gramatyk	1084–1111
6	Jan IX Agapet	1111–1134
7	Leon Styppes	1134–1143
8	Michał II Kurkuas	1143–1146
9	Kosma II Attykos	1146–1147
10	Mikołaj IV Muzalon	1147–1151
11	Teodot II	1151–1153
12	Neofit I	1153
13	Konstantyn IV Chliaren	1154–1156
14	Łukasz Chryzoberges	1156–1169	Zwołał synody w 1156 i 1166 potępiające błędy chrystologiczne. Zakazał duchownym wykonywania świeckich zawodów.
15	Michał III z Anchialos	1170–1177	Na synodzie w 1170 potępił błędy Konstantyna z Korkyry. Zainicjował uzgodnienie prawodawstwa kościelnego i cesarskiego przez Teodora Balsamona.	[1]
16	Charyton Eugeniota	1177–1178	Sprawował rządy patriarsze przez 11 miesięcy.
17	Teodozjusz I Boradiota	1179–1183	Złożony z urzędu za odmowę udzielenia ślubu córce cesarskiej Irenie Komnenie.
18	Bazyli II Kamater	1183–1186	Złożony z urzędu za udzielenie ślubu Irenie i Aleksemu Komnenom.
19	Nicetas II Muntanes	1186–1189	Powołany i odwołany przez cesarza Izaaka II Angelosa.
21	Dozyteusz	1189	Wybrany dzięki poparciu cesarza Izaaka II Angelosa, utrzymał się na stolicy 9 dni.	[2]
20	Leoncjusz Teotokita	1189		[2]
21	Dozyteusz	powt. 1189–1190	Objąwszy ponownie tron patriarszy został zmuszony do rezygnacji z powodu protestów kleru i ludu.	[2]
22	Jerzy II Ksyfilin	1191–1198	Powiększył liczbę exocatacoeli do sześciu.
23	Jan X Kamater	1198–1206

Patriarchowie Konstantynopola w Nicei 1204–1261

Teodor II Irenik

Lp.	Imię	Okres	Uwagi	Przyp.
24	Michał IV Autorejan	1206–1213
25	Teodor II Irenik	1213–1215
26	Maksymus II	1215
27	Manuel I Charitopul	1215–1222
28	German II	1222–1240
29	Metody II	1240
30	Manuel II	1244–1255
31	Arseniusz Autorejan	1255–1259	Usunięty z powodu obrony interesów małoletniego Jana IV.	[3]
32	Nicefor II	1260–1261	Został wybrany po wygnaniu patriarchy Arseniusza.	[4]

Patriarchowie Konstantynopola 1261–1453

Jan XI Bekkos

Józef II na fresku Benozzo Gozzoliego, Florencja

Lp.	Imię	Okres	Uwagi	Przyp.
33	Arseniusz Autorejan	1261–1267	Ekskomunikował cesarza Michała VIII z powodu oślepienia współcesarza Jana IV. Z woli cesarza zesłany na wyspę Proconnes. Jego wygnanie stało się początkiem schizmy arseniańskiej.	[3][5]
35	German III	1267	Wybrany patriarchą po usunięciu Arseniusza Autorejana. Nie chciał odwołać nałożonej na cesarza ekskomuniki.	[6]
36	Józef I Galezjota	1267–1275	Doprowadził do wygnania Arseniusza Autorejana. Sprzeciwił się planom unii lyońskiej i z tego powodu został zmuszony do ustąpienia.	[7]
37	Jan XI Bekkos	1275–1282	Doprowadził do zawarcia unii lyońskiej. Bronił Filioque jako zgodnego z nauką Ojców Kościoła.	[7]
36	Józef I Galezjota	powt. 1282–1283	Powrócił na trzy miesiące po śmierci cesarza i usunięciu Jana XI Bekkosa.	[8]
38	Grzegorz II Cypryjczyk	1283–1289	Doprowadził do oficjalnego odrzucenia unii lyońskiej. Usunięty z powodu wcześniejszej działalności prounijnej.	[9]
39	Atanazy I	1289–1293	Przeprowadził reformę dyscypliny i finansów kościelnych. Ustąpił wobec oporu duchowieństwa przeciw reformom.	[10]
40	Jan XII	1294–1303	Sprzeciwił się projektom rzucenia ekskomuniki na spiskujących przeciw cesarzowi. Zwalczał symonię.
39	Atanazy I	powt. 1303–1309	Zabiegał o poprawę prawa i moralności. Żywił tłumy uciekinierów ofiar łupiestw Kompanii Katalońskiej. Ponownie zmuszony do ustąpienia przez opozycję.	[10]
41	Nifon I	1310–1314	Doprowadził do zakończenia schizmy arseniańskiej.	[11]
42	Jan XIII Glykys	1315–1320	Po pięciu latach ustąpił ze względu na zły stan zdrowia.	[12]
43	Gerazym I	1320–1321	W konflikcie pomiędzy cesarzem Andronikiem II, a jego wnukiem poparł tego ostatniego, gdy cesarz użył synodu do ekskomunikowania przeciwnika.	[13]
44	Izajasz	1323–1334	Przebywał w areszcie klasztornym, prawdopodobnie z powodu poparcia dla Andronika III w jego konflikcie z cesarzem. Prowadził rozmowy zmierzające do porozumienia pomiędzy Kościołem Prawosławnym a Kościołem Ormiańskim.	[14]
45	Jan XIV Kalekas	1334–1347	Początkowo, na synodzie w 1341, poparł hezychastów, później zdecydowanie przeciw nim wystąpił. Złożony z urzędu przez cesarzową Annę zagrożoną przez Jana Kantakuzena.	[15]
46	Izydor	1347–1350	Jako patriarcha podejmował działania dla umocnienia hezychazmu.	[16]
47	Kalikst I	1350–1354	Doprowadził do potępienia antypalamizmu na synodzie w 1351. Odmówił koronowania syna cesarskiego Mateusza Kantakuzena, za co został uwięziony.	[17]
48	Filoteusz Kokkin	1354–1355	Został zmuszony do rezygnacji po abdykacji Jana VI Kantakuzena.	[18]
47	Kalikst I	powt. 1355–1363	Sprzeciwiał się prounijnej polityce cesarza Jana V. Zwalczał tendencje do tworzenia Kościołów narodowych.	[19]
48	Filoteusz Kokkin	powt. 1364–1376	Przeciwstawiał się unii kościelnej z Rzymem, której zwolennikiem był cesarz Jan V Paleolog. Popierał hezychazm. W obliczu zagrożenia tureckiego wzywał władców prawosławnych do zawarcia przymierza. Zrezygnował w 1376.	[18]
49	Makary	1376–1379	Wyniesiony na stolicę patriarszą przez Andronika IV Paleologa, który pokonał i uwięził swego ojca i brata.
50	Nil Kerameus	1379–1388	Pośredniczył w łagodzeniu konfliktu pomiędzy cesarzem Janem V, a jego synem Andronikiem IV. Przyznał Janowi V prawo do interweniowania w sprawach kościelnych.	[20]
51	Antoni IV	1389–1390	Ustąpił po roku w wyniku przewrotu politycznego.	[21]
49	Makary	powt. 1390–1391	Ponownie objął tron patriarszy, gdy na kilka miesięcy władzę w Konstantynopolu zdobył Jan VII Paleolog, syn Andronika IV.
51	Antoni IV	powt. 1391–1397	Organizował pomoc dla Cesarstwa do walki z Turkami. Dbał o prestiż Konstantynopola. Interweniował w podległych mu prowincjach (na Rusi, Wołoszczyźnie).	[21]
52	Kalikst II Ksantopul	1397	Zmarł po trzech miesiącach pełnienia urzędu.	[22]
53	Mateusz I	1397–1410
54	Eutymiusz II	1410–1416	Pod koniec patriarchatu Eutymiusza doszło do poważnego konfliktu patriarchy z cesarzem, dotyczącego władzy cesarza nad Kościołem.
55	Józef II	1416–1439	Doprowadził do podpisania unii florenckiej.
56	Metrofan II	1440–1443	Działał na rzecz unii Kościołów w warunkach jawnego oporu duchowieństwa i ludności. W 1443 złożył dymisję.	[23]
57	Grzegorz III Mammas	1443–1450	Wspierał prołacińską politykę cesarza Jana VIII. Po śmierci cesarza zmuszony przez opozycję do opuszczenia Konstantynopola.	[24]
58	Atanazy II	1450–1453	Ostatni bizantyński patriarcha Konstantynopola wybrany przez synod w 1450. Jego istnienie jest podawane w wątpliwość.	[25]

Patriarchowie Konstantynopola po 1453

Gennadiusz II Scholar	1453–1456, 1458, 1462–1463, 1464
Izydor II Ksantopulos	1456–1457
Sofroniusz I Syropulos	1463–1464
Joazaf	1464, 1464–1466
Marek II Ksylokarawes	1466
Symeon I z Trapezuntu	1466, 1471–1474, 1481–1486
Dionizy I	1466–1471, 1489–1491
Rafał I	1475–1476
Maksym III Manasses	1476–1481
Nefon II	1486–1488, 1497–1498, 1502
Maksym IV	1491–1497
Joachim I	1498–1502, 1504
Pachomiusz I	1503–1504, 1504–1513
Teolept I	1513–1522
Jeremiasz I	1522–1545
Joannik I	1546
Dionizy II	1546–1555
Joazaf II	1555–1556
Metrofan III	1565–1572, 1579–1580
Jeremiasz II Tranos	1572–1579, 1580–1584, 1587–1595
Pachomiusz II	1584–1585
Teolept II	1585–1586
Mateusz II	1596, 1598–1602, 1603
Gabriel I	1596
Teofan I Karikes	1597
Melecjusz I Pegas	1597–1598, 1601
Neofit II	1602–1603, 1607–1612
Rafał II	1603–1607
Tymoteusz	1612–1620
Cyryl I Lukaris	1612, 1620–1623, 1623–1635, 1637–1638
Grzegorz IV z Amasei	1623
Antym II	1623
Cyryl II Kontares	1633, 1635–1636, 1638–1639
Atanazy III Patelaros	1634
Neofit III Nicejski	1636–1637
Parteniusz I	1639–1644
Parteniusz II	1644–1646, 1648–1651
Joannik II	1646–1648, 1651–1656
Cyryl III	1652, 1654
Paisjusz I	1652–1655
Parteniusz III	1656–1657
Gabriel II	1657
Parteniusz IV	1657–1662, 1665–1667, 1671, 1675–1676, 1684, 1685
Dionizy III	1662–1665
Klemens	1667
Metody III	1668–1671
Dionizy IV Muselimes	1671–1673, 1676–1679, 1682–1684, 1686, 1687, 1693–1694
Gerazym II	1673–1674
Atanazy IV	1679
Jakub	1679–1682, 1685–1688
Kallinik II	1688, 1689–1693, 1694–1702
Neofit IV	1688
Gabriel III	1702–1707
Neofit V	1707
Cyprian I	1707–1709, 1713–1714
Atanazy V	1709–1711
Cyryl IV	1711–1713
Kosma III	1714–1716
Jeremiasz III	1716–1726, 1732–1733
Paisjusz II	1726–1732, 1740–1743, 1744–1748
Serafim I	1733–1734
Neofit VI	1734–1740, 1743–1744
Cyryl V	1748–1751, 1752–1757
Kallinik III	1757
Serafim II	1757–1761
Joannik III	1761–1763
Samuel I Chaceres	1763–1768, 1773–1774
Melecjusz II	1768–1769
Teodozjusz I	1769–1773
Sofroniusz II	1774–1780
Gabriel IV	1780–1785
Prokopiusz I	1785–1789
Neofit VII	1789–1794, 1798–1801
Gerazym III	1794–1797
Grzegorz V	1797–1798, 1806–1808, 1818–1821
Kallinik IV	1801–1806, 1808–1809
Jeremiasz IV	1809–1813
Cyryl VI	1813–1818
Eugeniusz II	1821–1822
Antym III	1822–1824
Chryzant I	1824–1826
Agatangel	1826–1830
Konstancjusz I	1830–1834
Konstancjusz II	1834–1835
Grzegorz VI	1835–1840, 1867–1871
Antym IV	1840–1841, 1848–1852
Antym V	1841–1842
German IV	1842–1845, 1852–1853
Melecjusz III	1845
Antym VI	1845–1848, 1853–1855, 1871–1873
Cyryl VII	1855–1860
Joachim II	1860–1863, 1873–1878
Sofroniusz III	1863–1866
Joachim III	1878–1884, 1901–1912
Joachim IV	1884–1886
Dionizy V	1887–1891
Neofit VIII	1891–1894
Antym VII	1895–1897
Konstantyn V	1897–1901
German V	1913–1918
Melecjusz IV Metaksakis	1921–1923
Grzegorz VII	1923–1924
Konstantyn VI	1924–1925
Bazyli III	1925–1929
Focjusz II	1929–1935
Beniamin	1936–1946
Maksym V	1946–1948
Atenagoras I	1948–1972
Dymitr I	1972–1991
Bartłomiej I	od 1991

Inne patriarchaty konstantynopolitańskie

• łaciński patriarcha Konstantynopola (1204–1964)
• ormiański patriarcha Konstantynopola (od 1461)

Zobacz też

• pentarchia

Przypisy

1. John Meyendorff: Teologia bizantyjska. Warszawa: Instytut Wydawniczy „Pax”, 1984. ISBN 83-211-0451-7. Brak numerów stron w książce
2. Grumel 1958 ↓, s. 436.
3. Adam Szafrański: Arsenios z Autorianos. W: Encyklopedia katolicka. T. 1. s. 952.
4. Barabanow N. D.: Arsenij Awtorian.
5. Daty według J. Bonarek, T. Czekalski, S. Sprawski, S. Turlej: Historia Grecji. s. 659.
6. Żarworonkow P. I.: German III.
7. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 432.
8. G. Ostrogorski: Dzieje Bizancjum. s. 452.
9. Jan Walkusz: Grzegorz II. W: Encyklopedia katolicka. T. 6. s. 344.
10. Barabanow N. D.: Afanasij.
11. Jerzy Misiurek: Arseniańska schizma. W: Encyklopedia katolicka. T. 1. s. 951-952.
12. Bożena Modzelewska: Jan XIII Glykys. W: Encyklopedia katolicka. T. 7. s. 868.
13. P. I. Lark: Gerasim I.
14. Izajasz. [dostęp 2012-10-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2012-04-10)]. (gr.).
15. Bożena Modzelewska: Encyklopedia katolicka. T. 7. s. 868.
16. M.M. Bernatsky: Grigorij Pałama.
17. Louis Bréhier: Vie et mort de Byzance. s. 361 i 363.
18. Wacław Hryniewicz: Filoteusz Kokkinos. W: Encyklopedia katolicka. T. 5. s. 242.
19. Wacław Hryniewicz: Kalikst I. W: Encyklopedia katolicka. T. 8. s. 383.
20. Louis Bréhier: Vie et mort de Byzance. Paryż: Albin Michel, 1969. Brak numerów stron w książce
21. P. I. Żaworonkow: Antonij IV. [w:] Prawosławnaja enciklopedia, Т. 2., s. 656 [on-line]. [dostęp 2012-12-07]. (ros.).
22. Venance Grumel, Traité d'études byzantines, s. 437.
23. Louis Bréhier: Vie et mort de Byzance. Paryż: Albin Michel, 1969, s. 407.
24. Jan Walkusz: Grzegorz III. W: Encyklopedia katolicka. T. 5. s. 345.
25. I. Popow: Afanasij II.

Bibliografia

• Venance Grumel, Traité d'études byzantines, t. 1: La chronologie, Paris: Presses universitaires de France 1958, s. 434-440.
• Steven Runciman, Wielki Kościół w niewoli. Studium historyczne patriarchatu konstantynopolitańskiego od czasów bezpośrednio poprzedzających jego podbój przez Turków aż do wybuchu greckiej wojny o niepodległość, przeł. Jan Stanisław Łoś, Warszawa: Pax 1973.
• A. Weiss: Ekumeniczny Patriarchat Prawosławny. W: Encyklopedia Katolicka. Lublin: Towarzystwo Naukowe KUL, 1983.