Obszerny, podzielony na siedem części wybór wierszy powstałych w latach 1932–1945. Tom do druku przygotował autor, korektę przeprowadził przyjaciel poety Jerzy Turowicz. Nie dokonano żadnych ingerencji cenzury. Był to jeden z pierwszych tomów poetyckich wydanych w Polsce po zakończeniu II wojny światowej. Po decyzji Miłosza o pozostaniu na emigracji (1951) tom Ocalenie wycofano z bibliotek publicznych. Do 1980 nie opublikowano w kraju oficjalnie żadnych utworów Miłosza, z wyjątkiem Traktatu moralnego ogłoszonego w 1948 na łamach miesięcznika „Twórczość”.
Tytuł
Zbiór otwiera programowy wiersz Przedmowa (1945), z którego pochodzi znana fraza: Czym jest poezja, która nie ocala narodów i ludzi?, i który wyjaśnia też tytuł zbioru, odnosząc go do „wybawczego celu” prawdziwej poezji, która nie jest „wspólnictwem urzędowych kłamstw” ani „czytanką z panieńskiego pokoju”, lecz przynosi poznanie, oczyszczenie i ocalenie. Poetyckie ocalanie u Miłosza polega przede wszystkim na pokonywaniu nihilizującego działania czasu, przeciwdziałaniu zasadom przemijania za pomocą poetyckiej inwentaryzacji rzeczywistości aż do najmniejszych jej szczegółów.
Zawartość zbioru
juwenilia poetyckie (trzy wiersze młodzieńcze, z których dwa pochodzą z debiutanckiego tomu Poemat o czasie zastygłym: Opowieść i Ląd),
tom Trzy zimy przedrukowany w całości, z wyjątkiem przekładów wierszy Kazimierza Boruty oraz Patryka de La Tour du Pin,
wiersze z lat 1935-1938, powstałe w Paryżu, Warszawie, i Wilnie,
wiersze z pierwszych lat okupacji (1940-1942), utrzymane w przedwojennym stylu katastroficznej liryki poety, nacechowane wizjonerstwem i baśniowością, m.in.: Baśń wigilijna, Kraina poezji, Książka z ruin, Podróż, Rzeka,
kilka utworów z tomu Wiersze, który wydał Miłosz w 1943 r. pod pseudonimem Jan Syruć,
wiersze Biedny chrześcijanin patrzy na getto oraz Campo di Fiori[1], publikowany wcześniej w podziemnej antologii Z otchłani (Warszawa 1944), które w latach 80. XX w. stały się pretekstem do dyskusji o skomplikowanych relacjach polsko-żydowskich, zapoczątkowanej artykułem Jana Błońskiego na łamach Tygodnika Powszechnego[2],
dwa ważne w dorobku poetyckim Czesława Miłosza, kontrastujące ze sobą treściowo, formalnie i ideowo cykle: Świat (poema naiwne) oraz Głosy biednych ludzi.
Świat (poema naiwne)
Poemat napisany w kwietniu 1943 r. sporządzony został własnoręcznie przez Miłosza w jednym egzemplarzu, z podpisem na okładce: „napisał B.B. Kózka”. Tomik sprzedany został przez autora Zbigniewowi Mitznerowi, skupującemu rękopisy literackie w ramach konspiracyjnej akcji wydawniczej „Wisła”. Obecnie rękopis znajduje się w Muzeum Literatury im. Adama Mickiewicza w Warszawie. W roku 1999 krakowskie Wydawnictwo Literackie opublikowało faksymile rękopisu z dołączonym referatem profesor Harvard University w USA Helen Vendler pt. Świat już doskonały.
Cykliczny poemat składa się z 20 krótkich rymowanych wierszy napisanych regularnym jedenastozgłoskowcem. Jest wyrazem ucieczki od koszmaru rzeczywistości okupacyjnej do idealnej krainy dzieciństwa, w której panuje ład moralny i patriarchalny porządek. W Rodzinnej Europie poeta pisze: Moje „poema naiwne”, o nieco łudzącej prostocie, jest traktatem metafizycznym.[3] W innym komentarzu zauważa: Mój poemat „Świat” (…) jest próbą opisania świata takim, jakim powinien być, widziany oczami dzieci, w przeciwieństwie do świata horroru, który przeszedłem[4].
Głosy biednych ludzi
Cykl złożony z 9 utworów powstał w 1943 r. Zachował się autorski maszynopis, który obecnie znajduje się w zbiorach Tomasza i Anny Marszewskich w Warszawie. W krótkim wstępie autor pisze:
Służyłem dwóm trwogom: trwodze społecznej i trwodze metafizycznej, wyrażając jedną w języku drugiej. Być może są one tylko trwogą powstającą wtedy, gdy ludziom zabronione jest szczęście[5].
W Ocaleniu pominął Miłosz wstęp i dwa wiersze z tego cyklu: Do Skylesa i Na literata warszawskiego, (nie były one po wojnie przedrukowywane za życia autora) oraz zmienił tytuły trzech innych: Biedny chrześcijanin patrzy na getto, Na pewną książkę, Przedmieście[6].
Cykl silnie kontrastuje z rzeczywistością dziecięcego bohatera Świata – uporządkowaną, bezpieczną i nasyconą znaczeniami.
„Świat (poema naiwne)” przegląda się w nich („Głosach biednych ludzi”) niby w krzywym zwierciadle. Zamiast hierarchii i ładu – dysharmonia i chaos, w miejsce przestrzeni uporządkowanej – przestrzeń rozbita, pokawałkowana… Słowem – cały porządek opisany i przedstawiony w Świecie zostaje w Głosach odwrócony w swoje przeciwieństwo lub zburzony[7].
W Głosach biednych ludzi do głosu dochodzi rzeczywistość naznaczona okrucieństwem wojny, śmiercią i katastrofą. Jest to poezja publicystyczna, w kształcie monologów poszczególnych postaci, ukazujących przyziemność ludzkiej egzystencji w brutalnej rzeczywistości okupacji. Poszczególne „głosy” ilustrują kryzys tradycyjnych europejskich wartości, demaskują kruche podstawy, na których opierał się gmach europejskiej cywilizacji[8].
Wiersz Przedmieście stanowi nietypowy dla poety reportażowy obrazek peryferii wojennego miasta, gdzie grupka warszawskich cwaniaków gra w karty, popija bimber i zaczepia dziewczyny w pantoflach z korka. Cykl zamyka sześć wierszy pt. Pieśni Adriana Zielińskiego (postać wymyślona przez Miłosza), opatrzonych datą: Warszawa 1943–1944.
Miłosz a Blake
Miłosz przetłumaczył siedem wierszy Williama Blake’a, poświęcił mu kilka esejów, z niego też zaczerpnął tytuł zbioru esejów Ziemia Ulro. O swoich fascynacjach angielskim poetą, malarzem i mistykiem mówił m.in. w cyklu rozmów z Renatą Gorczyńską[9].
Oba cykle utworów z 1943 r., Świat i Głosy biednych ludzi, zarówno w formie, jak i treści, bardzo przypominają zbiory wierszy Blake’a: Pieśni niewinności (Songs of Innocence, 1789) oraz przeciwstawne im Pieśni doświadczenia (Songs of Experience, 1794). Świat widziany oczyma dziecka, ład i harmonia, atmosfera radości i swobody, nieskażona złem świadomość skontrastowane zostały przez Blake’a ze światem ponurym, okrutnym i skłóconym, człowiekiem targanym sprzecznościami i dręczonym samotnością oraz lękiem przed nieuchronną zagładą i śmiercią. Świat Miłosza i Pieśni niewinności Blake’a stanowią swego rodzaju hymn pochwalny na cześć istnienia, są afirmacją dziecięcego spojrzenia, cechuje je prostota kompozycji i języka oraz idealizacja świata przedstawionego[10].
Wydania polskie
Warszawa: Czytelnik, 1945
Kielce: NZS WSP, 1981 (drugi obieg)
Warszawa: Niezależny Instytut Wydawniczy NIW, 1981 (drugi obieg)
Poezje, t. 1, Paryż: Instytut Literacki, 1981
Poezje, Warszawa Czytelnik, 1981
Wiersze, t. 1, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1984, 1985, 1987
Wiersze, t. 1, Znak, 1993, 2001
Wiersze wszystkie, Kraków: Znak, 2011, 2015
Recenzje i omówienia
Ocalenie
Dąbała Jacek, W kręgu inspiracji tomistycznej, „Akcent” 1984, nr 3, s. 101-107.
Horodyński Dominik, Gdzie ocalenie? (Do Czesława Miłosza list otwarty), „Dziś i Jutro” 1946, nr 8, s. 1-2.
Kamieńska Anna, Wiersze wojenne Miłosza, „Kamena” 1946, nr 1-3, s. 20-23.
Kragen Wanda, Poezja Czesława Miłosza, „Robotnik” 1946, nr 193, s. 5.
Matuszewski Ryszard, Poezje Czesława Miłosza, „Rzeczpospolita” 1946, nr 158, s. 5.
Matuszewski Ryszard, Zagadnienia literackie (Poezja IV), „Wiedza i Życie” 1946, nr 4-5, s. 398-400.
Nagrabiecki Jan, „Wiara góry przenosi”, „Zdrój” 1946, nr 9, s. 8.
Bogdan Ostromęcki, Na drogach do ocalenia, „Odnowa” 1946, nr 4, s. 12-13.
Rymkiewicz Aleksander, Uwagi o Miłoszu, „Tygodnik Warszawski” 1946, nr 14, s. 7-8.
Wielowieyska Helena, Trzy światy, „Dziennik Polski 1946, nr 55, s. 6-7.
Wyka Kazimierz, Ogrody lunatyczne i ogrody pasterskie, „Twórczość” 1946, nr 10, s. 112-121.
Zagórski Jerzy, Poezja wielkiego niepokoju, „Tygodnik Powszechny” 1946, nr 16, s. 12-13.
Zawodziński Karol Wiktor, Rzut oka na literaturę polską 1945 roku, „Życie Literackie” 1946, nr 13, s. 6-8.[11]
Świat (poema naiwne)
Bezubik Krystyna, Nienaiwnie o „poematach naiwnych”, „Polonistyka” 2011, nr 5, s. 54-56.
Błoński Jan, Wzruszenie, dialog i mądrość, „Tygodnik Powszechny” 1980, nr 41, s. 4.
F--tek Anna, W oknie makowego domku. („Świat, poema naiwne”), „Zeszyty Literackie” 2001, nr 3, s. 112-113.
Głowiński Michał, „Przedmieście” Czesława Miłosza. Próba interpretacji, „Pamiętnik Literacki” 1987, z. 1, s. 203-215.
Kłosiński Michał, Inny „Świat” Miłosza. Ojciec – Matka – Krypta, „Pamiętnik Literacki” 2011, z. 2, s. 5-34.
Kłosiński Michał, Miejsce traumy w „Świecie’ Miłosza, „Postscriptum Polonistyczne” 2011, nr 1, s. 139-154.
Korzeńska Zofia, Miłoszowe wejście w czasoprzestrzeń dzieciństwa. Próba interpretacji filozoficzno-metafizycznej poezji Czesława Miłosza na przykładzie poematu „Świat”, „Język Polski w Szkole dla kl. IV-VIII” 1991/1992, z. 4, s. 4-17.
Krowiranda Krzysztofa, „Wiara”, „Nadzieja”, „Miłość” Czesława Miłosza, „Poezja Dzisiaj” 2000 nr 11-12, s. 142-145.
Mrugalski Michał. „Kto chce malować świat w barwnej postaci?”. Malarstwo w „Świecie” Czesława Miłosza, „Przegląd Humanistyczny” 2005, nr 1, s. 27-45.
Łukasiewicz Jacek, Przestrzeń „świata naiwnego”. O poemacie Czesława Miłosza „Świat”, „Pamiętnik Literacki” 1981, z. 4, s. 87-106.
Nowak Zdzisław, Kto jest artystą w wierszu Czesława Miłosza „Słońce”?, „Warsztaty Polonistyczne” 2001, nr 1, s. 20-25.
Okopień-Sławińska Aleksandra, „Przedmieście” jako inna „Piosenka o końcu świata”. Przyczynek do opisu sztuki poetyckiej Czesława Miłosza, „Pamiętnik Literacki” 1987, z. 1, s. 203-215.
Stala Marian, Poza ziemią Ulro, „Teksty Drugie” 1981, nr 4-5, s. 134-154.
Van Heuckelom Kris, Świat według Miłosza. Motywy kluczowe w „poemacie naiwnym”, „Kresy” 2000, nr 2-3, s. 110-127.
Zawada Andrzej, Innej bajki ciąg dalszy, „Nowe Książki” 1999, nr 10, s. 59.
Przypisy
↑W rzeczywistości nazwa placu w Rzymie z pomnikiem Giordana Bruno brzmi: Campo dei Fiori.
↑Jan Błoński, Biedni Polacy patrzą na getto, ”Tygodnik Powszechny” 1978, nr 2.
↑A. Zawada, Innej bajki ciąg dalszy, „Nowe Książki” 1999, nr 10, s. 59.
↑Cz. Miłosz, Wiersze wszystkie, wyd. 2, Kraków 2015, s. 144.
↑Pierwotne tytuły brzmiały: Biedny chrześcijanin, Na książkę „Skąd i dokąd idziemy”, Z przedmieścia.
↑A. F--t, Poema nienaiwne, [w:] Poznawanie Miłosza 2, cz. 1, Kraków 2000, s. 191.
↑J. Święch, Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa 1997, s. 129–130.
↑R. Gorczyńską, Podróżny świata. Rozmowy z Czesławem Miłoszem. Komentarze, Kraków: 1992, s. 56–58.
↑Ł. Front, Recepcja Williama Blake’a w twórczości Czesława Miłosza, Kraków 2008, s. 28.
↑Polska Bibliografia Literacka za rok 1946, Wrocław 1958, s. 400.
Bibliografia
Renata Gorczyńska (Ewa Czarnecka), Podróżny świata. Rozmowy z Czesławem Miłoszem. Komentarze, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1992 (Rozmowa piąta – O „Świecie” i „Głosach biednych ludzi”)
Andrzej Franaszek, Miłosz. Biografia, Kraków: Znak, 2012 (rozdz. ”Biedny chrześcijanin patrzy na getto” oraz Ocalenie).
Józef Olejniczak, „Ocalenie” Miłosza, [w:] Szkolny słownik literatury polskiej XX wieku, red. Marek Pytasz, Katowice: Videograf II, 1998, s. 263-264.
Jerzy Święch, Literatura polska w latach II wojny światowej, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997 (rozdz. Poezja jako ocalenie (Czesław Miłosz)).
Zawada Andrzej, Miłosz, Wrocław: Wydawnictwo Dolnośląskie, 1996 (rozdz. Ocalenie).
Strategi Solo vs Squad di Free Fire: Cara Menang Mudah!
