Maria i Józef Chełkowscy – fotografia narzeczeńskaJózef i Maria Chełkowscy – zdjęcie wykonane prawdopodobnie podczas podróży poślubnejNagrobek Józefa i Marii Chełkowskich na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. W górnej części tablicy nagrobnej widoczny obrys pałacu w Śmiełowie
Urodziła się 13 września 1878 roku w Telkwicach. Była córką Jana Donimirskiego (1847–1929), dziedzica Buchwałdu i Zofii z Mittelstaedtów Donimirskiej (1852–1929)[1]. W dobie zaborów jej rodzina odznaczała się działalnością na rzecz zachowania polskości na Pomorzu oraz wspieraniem inicjatyw naukowych i kulturalnych.
Maria Donimirska nie uczęszczała do żadnej szkoły, otrzymała jedynie wykształcenie domowe – władała językami obcymi, posiadała wiedzę historyczną, literacką i muzyczną, grała na fortepianie. W domu rodzinnym w Telkwicach uczyła dzieci wiejskie czytania i pisania po polsku[2].
Maria i Józef Chełkowscy zasłynęli w Wielkopolsce jako wzorowi gospodarze majątku wiejskiego i krzewiciele tradycji patriotycznych. Na przełomie XIX i XX wieku, w dobie nasilonej akcji germanizacyjnej w zaborze pruskim, małżonkowie zainicjowali w Śmiełowie ideę „domu otwartego”[4], mającą stanowić legalną przeciwwagę dla antypolskich działań władz pruskich. Przejawiała się ona głównie w ożywionej działalności propagującej związki Śmiełowa z osobą Adama Mickiewicza[5] – jej rezultatem była m.in. wizyta w Śmiełowie Henryka Sienkiewicza (wrzesień 1899), Edmunda Dalbora (grudzień 1908), Marcina Rożka (lipiec 1914), a także stworzenie w pałacu pierwszych zalążków późniejszego muzeum poety (formalne otwarcie muzeum miało miejsce już po śmierci Chełkowskich – w roku 1975[6]).
Działalność ta była kontynuowana i rozwijana także po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Dzięki energicznym zabiegom gospodarzy, podupadający w drugiej połowie XIX wieku majątek śmiełowski przeżywał po roku 1918 szczytowy okres rozwoju, zwłaszcza na niwie gospodarczej i kulturalnej. Na zaproszenie Chełkowskich do Śmiełowa zawitało szereg znamienitych postaci ze świata polskiej kultury, sztuki, nauki, duchowieństwa i polityki: Ignacy Jan Paderewski, Wojciech Kossak, gen. Józef Haller, Władysław Tatarkiewicz, Ludomir Różycki, Raul Koczalski (pod wrażeniem pobytu w Śmiełowie skomponował suitę Śmiełów), Maria Gorecka (córka Mickiewicza), Adolf Nowaczyński i wielu innych[7]. Organizowano w Śmiełowie liczne spotkania towarzyskie, imprezy kulturalne (recytacje poezji, teatrzyk, koncerty), sportowe (biegi myśliwskie), przyjmowano wycieczki harcerskie, chóry i grupy parafialne itp. Maria Chełkowska udzielała się także w Towarzystwie św. Wincentego a Paolo (pomoc biednym) i utrzymywała punkt Sióstr Miłosierdzia w Żerkowie. Na początku XX w. uczyła w swoim domu dzieci wiejskie języka polskiego, co zaowocowało antyniemieckim strajkiem dzieci w szkole w Śmiełowie (1905–1906). Jego bezpośrednią przyczyną było pobicie ucznia Jana Piotrowskiego (syna stangreta pałacowego) – za odmowę udzielania odpowiedzi w języku niemieckim[8].
W grudniu 1918 roku Maria Chełkowska witała w Gdańsku (wraz z grupą działaczy pomorskich) Ignacego Paderewskiego[9], któremu następnie towarzyszyła w drodze do Poznania. Wizyta Paderewskiego w Poznaniu przyczyniła się do wybuchu powstania wielkopolskiego. Na historycznej liście gości poznańskiego Bazaru, zameldowanych w hotelu pod datą 26 grudnia 1918 roku, Maria Chełkowska figurowała obok Paderewskiego, oficerów angielskich i kilkunastu przedstawicieli ziemiaństwa wielkopolskiego.
Maria Chełkowska brała ponadto udział w akcjach patriotycznych na Warmii, gdzie przed plebiscytem ważyły się losy przynależności państwowej tego regionu. Utrzymywała stałą korespondencję z Józefem Piłsudskim, któremu przedkładała (bezskutecznie) projekty zorganizowania powstania zbrojnego na Pomorzu, Warmii i Powiślu[10]. Podczas plebiscytów 1920 roku przebywała w powiecie sztumskim, włączając się wraz z najstarszymi synami, Franciszkiem i Szczęsnym, w nurt działalności propagandowej.
Staraniem Chełkowskich postawiono w roku 1931 w parku śmiełowskim pomnik Adama Mickiewicza – dla upamiętnienia pobytu poety w Śmiełowie sto lat wcześniej[5]. Autorem monumentu był wielkopolski rzeźbiarz, Władysław Marcinkowski. Pomnik stanął w pobliżu miejsca, gdzie – według tradycji – Mickiewicz posadził wyrwany przez wichurę młody dąbek (we wrześniu 1831 roku). Na uroczystość odsłonięcia pomnika, w dniu 18 października 1931 roku, przybyło do Śmiełowa ok. 3000 gości, w tym m.in. wojewoda poznański Roger Raczyński[11] oraz prawnuczka Mickiewicza – Genowefa Hryniewiecka[12]. Pomnik został wysadzony w powietrze przez Niemców w roku 1940; jego pozostałości leżą do dziś wokół nowego (z roku 1970) pomnika, projektu Jerzego Sobocińskiego.
W latach 30., w obliczu nasilającego się kryzysu gospodarczego, Chełkowscy urządzili w pałacu śmiełowskim pensjonat, tzw. letnisko[13], w celu poprawy sytuacji finansowej gospodarstwa. Dzięki staraniom Marii Chełkowskiej pensjonat zaczął cieszyć się rosnącym powodzeniem, a na wczasy do Śmiełowa przyjeżdżała – zachęcana atmosferą kultu Adama Mickiewicza oraz walorami krajobrazowymi – coraz liczniejsza grupa turystów z odleglejszych regionów Polski, a nawet z zagranicy. „Tenis, radio, słońcowania, kąpiele, spacery, przejażdżki, rybołówstwo, las, grzybobrania, bridż, dancing” – tak skrótowo opisał wczasy śmiełowskie ich uczestnik, pisarz Adolf Nowaczyński[6].
Lata wojny i PRL
W październiku 1939 roku pałac śmiełowski zajęli Niemcy, a prawowitych gospodarzy – rodzinę Chełkowskich – umieszczono w obozie dla internowanych w Dobrzycy, a następnie w Cerekwicy i Opocznie[14]. Po zwolnieniu z obozu Chełkowscy zamieszkali w Brzózie, potem w Ciuślicach. Po wojnie Maria Chełkowska powróciła do miejsca urodzenia – do Telkwic na Pomorzu, jednak skrajnie trudne warunki bytowe zmusiły 74-letnią kobietę do opuszczenia rodzinnego gniazda. W 1952 roku wyjechała wraz z mężem do Krakowa, gdzie pozostała do końca życia. Podejmowała stamtąd próby odzyskania pałacu w Śmiełowie, jednak w warunkach ustroju komunistycznego okazały się one bezskuteczne[15].
Za całokształt działalności na rzecz polskości Powiśla została odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi. Zostawiła po sobie pamiętniki, w których m.in. szczegółowo opisała okoliczności przyjazdu Ignacego Paderewskiego do Poznania w przeddzień wybuchu powstania wielkopolskiego[9].
Zmarła 18 marca 1960 roku w Krakowie. Spoczęła obok swojego męża na cmentarzu Salwatorskim.
Dzieci śmiełowskie
Pałac w Śmiełowie, w którym w latach 1898–1939 mieszkali Maria i Józef Chełkowscy. Obecnie siedziba Muzeum Adama MickiewiczaAugust Chełkowski, marszałek Senatu RP w latach 1991–1993; wnuk Marii i Józefa Chełkowskich
Maria i Józef Chełkowscy doczekali się czternaściorga dzieci, zwanych w rodzie Chełkowskich dziećmi śmiełowskimi[10], 38 wnucząt i 185 prawnucząt. Poniższa lista dzieci śmiełowskich została sporządzona w oparciu o informacje zawarte w książce Ewy Kostołowskiej Miniatury śmiełowskie (Jarocin 2009) oraz na podstawie scenariusza do wystawy Mały kawałek wielkiej historii (zorganizowanej z okazji 150. rocznicy wybuchu powstania styczniowego), autorstwa Izabeli Chełkowskiej-Wolczyńskiej.
Lp.
Zdjęcie
Imię i nazwisko, lata życia
Nota biograficzna
1.
Franciszek Chełkowski (1899–1939)
Najstarsze dziecko Marii i Józefa Chełkowskich; na jego cześć Henryk Sienkiewicz wzniósł w Śmiełowie toast: „Wznoszę ten kieliszek – niech żyje pan Franciszek!” (w roku 1899). Powstaniec wielkopolski, ojciec Augusta Chełkowskiego, marszałka Senatu RP w latach 1991–1993.
W 1920 roku wspierał matkę Marię Chełkowską w jej działalności na rzecz przyłączenia Warmii i Powiśla do Polski. Była to praca organizacyjno-propagandowa w komisji plebiscytowej. Od roku 1927 działał w Związku Polaków w Niemczech jako członek Rady Naczelnej. Od 1928 roku kandydował z ramienia Polskiej Partii Ludowej do sejmu pruskiego.
Był autorem ponad 30 prac naukowych z dziedziny hodowli, łąkarstwa i aklimatyzacji roślin; publikował artykuły w czasopismach fachowych, a także prowadził pogadanki dla rolników w rozgłośni Polskiego Radia, szerząc wiedzę zawodową. Od 1935 roku pracował jako asystent Zakładu Uprawy Roślin Uniwersytetu Poznańskiego i w zarządzie gospodarstwa Uniwersytetu Poznańskiego na Golęcinie i Żabikowie.
Zginął 5 września 1939 roku w nurtach Warty, podczas ewakuacji koni z majątku uniwersyteckiego. Pozostawił żonę Emilię z Mieczkowskich Chełkowską (ślub w roku 1923) oraz dziesięcioro dzieci.
2.
Jan Chełkowski (1900–1903)
Zmarł w dzieciństwie.
3.
Szczęsny Chełkowski (1901–1977)
Powstaniec wielkopolski; wraz ze starszym bratem Franciszkiem wspomagał Marię Chełkowską w jej działalności na rzecz przyłączenia Warmii i Powiśla do Polski. Został odznaczony Wielkopolskim Krzyżem Powstańczym i Krzyżem Kawalerskim. W 1924 roku poślubił Krystynę Urbanowską. Miał sześcioro dzieci. Szczęsny i Krystyna Chełkowscy pochowani są w Starymgrodzie.
4.
Bogumiła Ślaska (1903–1937)
W roku 1924 poślubiła Władysława Ślaskiego z Ciuślic k. Proszowic; zmarła przedwcześnie. Miała troje dzieci.
5.
Wanda Heydel (1904–1959)
Absolwentka Ecole de Service Sociale w Brukseli. W uznaniu za działalność społeczną na niwie kościelnej otrzymała odznaczenie papieskie Pro Eclesia et Pontifice. 23 kwietnia 1930 roku poślubiła w Śmiełowie barona Wojciecha Heydla (zginął 14 marca 1940 roku w Auschwitz), brata Adama Zdzisława Heydla.
Pochowana jest na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie. Ceremonii pogrzebowej przewodniczył bp Karol Wojtyła. Jej dzieci (Zdzisław, Teresa i Andrzej) należały do grupy młodzieży, która towarzyszyła przyszłemu papieżowi w jego wędrówkach po górach i spływach kajakowych. Karol Wojtyła udzielał im ślubów i chrzcił ich dzieci.
Po wojnie wrócił do kraju. W 1947 roku został aresztowany przez władze komunistyczne i osadzony w więzieniu we Wronkach. Po 1956 roku zwolniony i następnie rehabilitowany. Autor powieści „Zakopany sztandar”.
W 1930 roku poślubił Jadwigę Krause, absolwentkę Szkoły Gospodarczej w Snopkowie pod Lwowem. Mieli trzech synów.
Ożeniony z Marią Yunga (21 stycznia 1936); miał z nią syna Antoniego, urodzonego w 1940 roku. Drugą żoną Mariana Krzysztofa była Zofia Bielecka (ślub 20 czerwca 1958 roku). Zmarł 26 listopada 1995 roku; pochowany na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.
Pomimo problemów zdrowotnych, wziął udział w wojnie obronnej 1939 roku. Od 1942 roku żołnierz Armii Krajowej, w której służył pod pseudonimem „Błękitny”. W roku 1972 odznaczony Londyńskim Krzyżem AK za współpracę z kielecką i jędrzejowską partyzantką oraz za pomoc ukrywającym się powstańcom warszawskim. Uhonorowany ponadto – za pracę społeczną – wysokimi odznaczeniami LOP, PTTK, NOT, medalem „Pionierowi Gorzowa”- odznaką honorową miasta Gorzowa, gdzie mieszkał w latach 1945–2002.
Ożeniony z Marią Zofią z Psarskich, córką posła na Sejm II RP – Władysława Psarskiego. Ojciec Zdzisława Chełkowskiego, Elżbiety Chełkowskiej i Izabeli Chełkowskiej-Wolczyńskiej (scenograf i kostiumolog).
11.
Janina Niegolewska (1914–2005)
Inżynier ogrodnictwa; od 25 listopada 1940 roku była żoną hr. Zygmunta Niegolewskiego, z którym miała czworo dzieci.
12.
Halina Niegolewska (1917–1939)
Od maja 1938 roku żona hr. Zygmunta Niegolewskiego. Zginęła podczas bombardowania Warszawy 25 września 1939 roku. Wraz z nią zginęła jej dwumiesięczna córka, Wanda, oraz siostra, Zofia Baranowska. Pochowana na cmentarzu w Brzózie k. Kozienic.
13.
Edmund Dersław Chełkowski (1920–1939)
Żołnierz, walczył w II wojnie światowej; zmarł w wieku 19 lat w wyniku ran odniesionych w bitwie pod Ożarowem. Pochowany na cmentarzu w Brzózie k. Kozienic.
14.
Andrzej Chełkowski (1922–2009)
Ostatnie dziecko Chełkowskich, magister ekonomii, znawca problemów motoryzacji kraju. Autor Wspomnień (zachowanych w maszynopisie).
Żonaty z Anną Żeleńską (1 października 1948 roku), doktorem historii; mieli troje dzieci. Drugą małżonką Andrzeja Chełkowskiego była Zofia Harmata (ślub 20 lutego 1993 roku). Pochowany nieopodal rodziców – Marii i Józefa Chełkowskich – na Cmentarzu Salwatorskim w Krakowie.
Uwagi
↑Współcześnie w pałacu mieści się muzeum poświęcone poecie.
↑Andrzej Kostołowski. Śmiełów Mickiewiczowski. „Rocznik Towarzystwa Literackiego imienia Adama Mickiewicza”. 33, s. 147–156, 1998. [dostęp 2018-07-16].
↑ abNa tropach Adama Mickiewicza w Wielkopolsce, Poznań 2013, s. 21.
↑EwaE.KostołowskaEwaE., Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009. Brak numerów stron w książce
↑EwaE.KostołowskaEwaE., Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 77, 78.
↑ abEwaE.KostołowskaEwaE., Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 93, 94.
↑ abIzabelaI.Chełkowska-WolczyńskaIzabelaI., Wstęp do scenariusza wystawy „Mały kawałek wielkiej historii” – losy mojej rodziny jako wspaniały i tragiczny przykład losów wielu pokoleń Polaków, 2013. Brak numerów stron w książce
↑PawełP.AndersPawełP., Nieznana Wielkopolska, 1992, s. 30.
↑EwaE.KostołowskaEwaE., Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 111.
↑EwaE.KostołowskaEwaE., Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 120.
↑EwaE.KostołowskaEwaE., Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 121.
↑EwaE.KostołowskaEwaE., Miniatury śmiełowskie, Jarocin 2009, s. 123, 124.
.jpg)
