Lutnia

Lutnia

Klasyfikacja naukowa	321.321-5 Chordofon złożony
Klasyfikacja praktyczna	szyjkowy, strunowy, szarpany
Podobne instrumenty	teorban, gallichon, lutnia romantyczna, mandora, mandolina, gitara, bandura, kobza

Lutnia – dawny instrument muzyczny strunowy, wykształcony i najbardziej rozpowszechniony w kulturze europejskiej epoki renesansu i baroku. Ma charakterystyczny korpus o kształcie połówki migdała lub gruszki, który zbudowany jest z dużej liczby wygiętych, osełkowatych listewek. Umieszczona na końcu stosunkowo krótkiej szyjki komora kołkowa (główka) odgięta jest znacznie do tyłu. Używana była zarówno przez profesjonalnych muzyków, jak i amatorów, do akompaniamentu i gry solowej. Muzyka lutniowa zapisywana była na sześcioliniowych tabulaturach. W XVIII wieku, wyparta przez instrumenty klawiszowe i smyczkowe, wyszła z użycia.

W szerszym kontekście termin „lutnie” odnosi się ogólnie do instrumentów strunowych z szyjką^[1][2].

Budowa i technika gry

Utwór w wykonaniu Gordona Ferriesa na zachowanej z początku XVII wieku lutni Matheusa Buchenberga

Lutnia zbudowana jest z wypukłego korpusu rezonansowego, krótkiej szyjki z odgiętą do tyłu komorą kołkową oraz zestawu strun^[3].

Brzuchate^[4] pudło rezonansowe, którego kształt Kurt Sachs określił jako „wykwintny”^[5], jest mocno zaokrąglone^[6], ma kształt połówki migdała^[3][5] lub gruszki^[6]. Zbudowany jest z wielu (9–40^[6][5], czasami 65^[7]) wygiętych listewek (klepek^[5]) o osełkowatym kształcie^[4]. W zależności od regionu i przeznaczenia, klepki wykonane są z drewna klonu, cisu^[7], z hebanu, drewna sandałowego, cyprysowego, palisandru, z kości słoniowej lub z fiszbinu; niekiedy są ozdabiane w miejscach łączenia^[5]. Płyta rezonansowa – wierzchnia część korpusu – jest płaska; ma jeden okrągły otwór rezonansowy^[8][6], w którym umocowana jest ozdobna rozetka^[4][3]. W dolnej części przytwierdzony jest strunociąg^[5][4].

Krótka szyjka ma wyraźnie zarysowany i wyodrębniający się z korpusu kształt^[5]. Czasami naklejony jest na nią podstrunnik^[8]. Umieszczone na niej jest kilka (4 do 11^[5][3]) wykonanych z jelit^[7] progów^[8][6]. Na końcu szyjki znajduje się komora kołkowa (główka); w zależności od regionu, przeznaczenia i epoki, jest mniej lub bardziej odgięta w tył^[4][9][3][8].

Liczba strun i sposób ich strojenia są różne. W zależności od przeznaczenia, epoki i kraju^[8] lutnia ma ich od 6 do 16^[3]. Klasycznym naciąg ma 11 strun: pięć chórów dwustrunowych i najwyżej brzmiącą strunę pojedynczą. Najczęściej występujący strój: A/a, d/d¹, g/g¹, h/h, e¹/e¹, a^{1[4][6][5][8][10]}. Podczas gry struny szarpie się palcami lub rzadziej zarywa plektronem^{[5][3][6][8][4]}.

Historia

Lutnia 11-strunowa na obrazie Kobieta grająca na lutni (1520) Bartolomeo Veneto

Bezpośrednim przodkiem lutni europejskiej jest arabski instrument ud^[5][4][6][8], który do Europy trafił (ok. XI–XIII wieku^[6][4]) z Afryki północnej przez półwyspy Iberyjski^[8][6] i Apeniński^[8]. Arabska nazwa al-ud została przekształcona w Andaluzji na laúd, a później, we Francji, w języku starofrancuskim na lut^[6].

Nie zachował się żaden egzemplarz lutni europejskiej pochodzący sprzed XVI wieku; informacje historyczne pochodzą ze źródeł pisanych, ikonograficznych oraz z rzeźbiarstwa^[11]. Do XV wieku lutnie europejskie miewały – jak ich arabski przodek – wąską, pozbawioną progów i wyciętą z tego samego kawałka drewna co korpus szyjkę^[5][12]. W XIII i XIV wieku zaczęła rozpowszechniać się konstrukcja z szerszą szyjką, progami i sześcioma strunami w stroju kwartowym, z tercją wielką w środku; grali na niej wędrowni śpiewacy-rycerze^[4] i trubadurzy^[6].

W XV wieku rozpowszechnił się klasyczny, 11-strunowy model z pięcioma strunami zdwojonymi i jedną pojedynczą^[5][6], a lutnia była znana w prawie wszystkich krajach Europy^[8]. W krajach bałkańskich, Rosji i Polsce rozprzestrzeniła się pod nazwą kobza^[13][14]. Obecna była na dworach królewskich i w środowiskach miejskich^[15].

Wkrótce, ze względu na możliwość gry akordowej^[5], która zaspokajała potrzeby rozwijającej się homofonii i polifonii^[16], lutnia stała się najpopularniejszym instrumentem strunowym realizującym akompaniament^{[17][6][8][10]}; ze względu na poręczność oraz uniwersalność konkurowała z instrumentami klawiszowymi^[16]. Towarzyszyła amatorom i profesjonalistom^[6], śpiewakom i tancerzom^[8][6], wykorzystywana była jako instrument solowy^[17][16], wykonywano na niej transkrypcje wielogłosowych utworów wokalnych^[8], tańce, preludia, fantazje, ricercary^[6]. Kapelę, w której skład wchodzili wyłącznie lutniści, utrzymywał prawdopodobnie król Zygmunt I^[10].

Oprócz wersji klasycznej, budowano rozmaite warianty różniące się nieznacznie gabarytami, kształtem korpusu, ilością strun oraz strojem; wszystkie charakteryzowały się odgiętą do tyłu komorą kołkową^{[5][3][6][8][4][11]}. Lutnia nie zadomowiła się na Półwyspie Iberyjskim – popularność zyskała tam gitara^[6], a w kręgach arystokratycznych vihuela de mano^[5].

Valentin Bakfark – lutnista królewski uwieczniony na obrazie Rzeczpospolita Babińska Jana Matejki

W XVI wieku, kiedy instrumenty basowe zaczęły nabierać znaczenia, zaczęto wyposażać lutnie w dodatkowe, struny nisko brzmiące. W ten sposób powstała rodzina instrumentów służących do realizowania basso continuo – arcylutnie^[18][4][17].

Lutnia miała ważną rolę w barokowej orkiestrze XVII wieku^[8][11]. Na przełomie XVII i XVIII zaczęła stopniowo zanikać. Była wypierana klawesynem^[4] i instrumentami smyczkowymi^[8].

Słynnymi wirtuozami i kompozytorami muzyki lutniowej epok renesansu i baroku byli m.in. Francuzi Jean Mouton i Jacques Gaultier(inne języki), Włoch Francesco da Milano, Polacy Jakub Reys-Polak, Wojciech Długoraj i Diomedes Cato, Anglik John Dowland oraz Węgier Valentin Bakfark – lutnista na dworze Zygmunta II Augusta, który okazał się być szpiegiem Albrechta Hohenzollerna^[6]. Muzykę czytali i zapisywali na sześcioliniowych tabulaturach lutniowych^[8][16].

Utwór w wykonaniu orkiestry lutniowej

Współcześnie używana jest do wykonywania muzyki dawnej^[17].

Zobacz też

Zobacz hasło lutnia w Wikisłowniku

• Lutnie – chordofony szyjkowe

Przypisy

1. Sachs 2005 ↓, s. 148, 445.
2. Baculewski et al. 2006 ↓, s. 155.
3. Baculewski et al. 2006 ↓, s. 504.
4. Drobner 1997 ↓, s. 87.
5. Sachs 2005 ↓, s. 331.
6. Ekiert 2006 ↓, s. 278.
7. Wachsmann i in. 2001 ↓, 3. Structure of the Western lute.
8. Sikorski 1975 ↓, s. 83.
9. Drobner 1997 ↓, s. 88.
10. Kamiński 1971 ↓, s. 95.
11. Wachsmann i in. 2001 ↓, 4. History.
12. Kamiński 1971 ↓, s. 69.
13. Kamiński 1971 ↓, s. 70.
14. Baculewski et al. 2006 ↓, s. 444.
15. Kamiński 1971 ↓, s. 57–58, 95.
16. Sachs 2005 ↓, s. 330.
17. Baculewski et al. 2006 ↓, s. 505.
18. Sachs 2005 ↓, s. 356.

Bibliografia

• Krzysztof Baculewski et al.: Encyklopedia muzyki. Andrzej Chodkowski (red.). Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-13410-0.
• Mieczysław Drobner: Instrumentoznawstwo i akustyka. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1997. ISBN 83-224-0469-7.
• Janusz Ekiert: Bliżej muzyki: encyklopedia. Warszawa: Muza SA, 2006. ISBN 978-83-7200-087-3.
• Włodzimierz Kamiński: Instrumenty muzyczne na ziemiach polskich. Zarys problematyki rozwojowej. Kraków: Polskie Wydawnictwo Muzyczne, 1971. OCLC 830914178.
• Kurt Sachs: Historia instrumentów muzycznych. Stanisław Olędzki (tłum.). Warszawa: Oficyna Wydawnicza Volumen, 2005. ISBN 83-7233-036-0.
• Kazimierz Sikorski: Instrumentoznawstwo. Kraków: PWM, 1975. OCLC 750005911.
• KlausK. Wachsmann KlausK. i inni, Lute, [w:] Grove Music Online, Oxford University Press, 2001, DOI: 10.1093/gmo/9781561592630.article.40074 [dostęp 2024-03-18]  (ang.).???

Kontrola autorytatywna (plucked string necked bowl lute):

• NDL: 00569914
• NKC: ph122456

Encyklopedie internetowe:

• PWN: 3934594
• Britannica: art/lute
• The Canadian Encyclopedia: lute-emc
• Universalis: luth
• БРЭ: 4981028
• SNL: lutt
• DSDE: lut