Kobieta-faraon

Męski fartuszek nałożony na szatę kobiecą, uszkodzony posąg Sobekneferu

Kobieta-faraon – faraon płci żeńskiej. Choć władza królewska w starożytnym Egipcie zarezerwowana była dla mężczyzn, niejeden raz znalazła się ona w rękach kobiety. Najczęściej były to przypadki regencji, kiedy to wpływowe królewskie małżonki decydowały o losach kraju w imieniu swych małoletnich synów. Niemniej jednak kilku kobietom udało się osiągnąć status faraona.

Egipski król był z definicji mężczyzną, wcieleniem Horusa. W chwili śmierci władzę dziedziczył najstarszy żyjący syn władcy. Mimo to w systemie politycznym Egiptu czasami godzono się na sprawowanie najwyższej władzy przez kobiety. Z przekazu Manethona dowiadujemy się, że król Nineczer (Binothris) zadecydował, że kobieta może zasiąść na egipskim tronie^[1]. Niektórzy badacze uważają, że w starożytnym Egipcie nie było w istocie formalnych przeszkód dla kobiecych rządów i mogły one legalnie sprawować władzę królewską^[2]. Niewielka liczba kobiet-faraonów nie musi wcale świadczyć o niechęci Egipcjan wobec do tego rodzaju rządów. Kobiecość była istotnym elementem w ideologii sprawowania rządów. Każdy faraon potrzebował dopełnienia w postaci Wielkiej Królewskiej Małżonki, a jako bóg sam obdarzony był tak męskimi, jak i żeńskimi cechami^[3].

Najdłuższe i najbardziej skuteczne rządy sprawowane przez kobietę przypadają na czasy panowania Hatszepsut. Wiele wskazuje na to, że władczyni przygotowywała swoją córkę Neferure do roli swej następczyni na tronie^[4]. Podobna rzecz miała się z księżniczką Neferuptah z czasów XII dynastii, córką Amenemhata III. Najprawdopodobniej ojciec przewidział ją na swoją następczynię. Jest to jedna z pierwszych kobiet, których imię zapisywano w kartuszu^[5].

Terminologia

W języku egipskim nie istniał żaden rzeczywisty odpowiednik tytułu królewskiego. Słowem „królowa” egiptolodzy określają wyłącznie żonę władcy. Egipskim słowem oznaczającym króla było nesu. Żeńskie zapisy tego pojęcia (nesit) były niezwykle rzadkie^[6]. Pełny tytuł królewski brzmiał nesu-bit, co tłumaczy się jako Król Górnego i Dolnego Egiptu. Tytuł ten jednak nie uległ feminizacji, odnosi się bowiem do pewnego bytu metafizycznego, króla par excellence, który konkretyzuje się w osobie aktualnie panującego władcy, który może być zarówno mężczyzną, jak i kobietą^[7]. Żeński odpowiednik tego tytułu potwierdzony jest dopiero dla Kleopatry VII. W pewnym dokumencie tak mówi się o Kleopatrze: królowa (nesit) kraju Górnego Egiptu (i) królowa (bitit) kraju Dolnego Egiptu^[8]. Niektóre kobiety-faraonowie nosiły takie tytuły jak: Doskonała Bogini, córka Ra czy Pani Obydwu Krajów. Używały także tytułu żeńskiego Horusa^[9].

Strój

Kwestie stroju stwarzały pewne problemy. Władczyni musiała przyjąć rolę mężczyzny i nosić męskie atrybuty królewskie. Jej płeć nie była jednak utajniana. W sztuce czasem dochodziło do połączenia elementów żeńskich i męskich, na przykład kobieta-faraon Sobekneferu na jednym z uszkodzonych posągów ukazana została w męskim fartuszku nałożonym na kobiecą szatę^[10].

Lista kobiet-faraonów

Hipotetyczne władczynie
Władczyni	Lata panowania p.n.e.	Dynastia	Nomen	Prenomen	Mężowie	Miejsce pochówku	Inne
Meritneit	ok. 2950	I dynastia	Meritneit		Dżet	Umm al-Kaab	prawdopodobnie mamy tu do czynienia z regentką
Chentkaus I		IV dynastia	Chentkaus		Szepseskaf	Giza	jej pozycja wynikała prawdopodobnie z faktu, że była matką dwóch królów
Setibhor[11]		V dynastia	Setibhor		Dżedkare Isesi	Sakkara	prawdopodobnie mamy tu do czynienia z regentką
Nitokris	ok. 2200	VI dynastia	Nitokris		Merenre II		historyczność tej postaci podawana jest w wątpliwość

Potwierdzone przypadki
Władczyni	Lata panowania p.n.e.	Dynastia	Nomen	Prenomen	Mężowie	Miejsce pochówku	Inne
Sobekneferu	1798-1794	XII dynastia	Sobekneferu	Sobekkare		Mazghuna
Hatszepsut	1479–1458	XVIII dynastia	Chenemet-Amon-Hatszepsut	Maatkare	Totmes II	Dolina Królów
Neferneferuaton	1334-1332	XVIII dynastia	Neferneferuaton	Anchcheperure	Echnaton lub Smenchkare	Dolina Królów(?)
Tauseret	1192–1186	XIX dynastia	Tauseret	Sitre-Meriamon	Seti II	Dolina Królów

Status zbliżony do królewskiego posiadały też tzw. Boskie Adoratorki Amona z czasów XXV i XXVI dynastii. Sprawowały one zamiast króla władzę w Górnym Egipcie. Miały własną, ale skróconą tytulaturę, własną rachubę lat panowania, wznosiły budowle, a ich administracja wzorowana były na królewskiej^[12]. Mogły one nawet odprawiać święto jubileuszu panowania – heb-sed. Nie można jednak uważać Boskich Adoratorek za faraonów. Ich „panowania” mieszczą się w obrębie lat panowania faraona, co więcej nie odprawiały one wielu rytuałów przynależnych władcy.

Przypisy

1. Feucht 2000: 403.
2. Taterka 2017: 48-65.
3. Taterka 2017: 49.
4. Nadig 2016: 232.
5. Dodson, Hilton 2010: 98.
6. Nadig 2016: 65.
7. Taterka 2017: 55.
8. Nadig 2016: 299.
9. Taterka 2017: 54.
10. Cooney 2016: 156-157.
11. Baer 1960: 298-299, Roth 2005: 12, Fifth Dynasty tomb and name of a new queen discovered at Saqqara 51.
12. Hornung 2000: 357.

Bibliografia

• E. Feucht, Egipcjanki, w: „Człowiek Egiptu” (red.) Sergio Donadoni, Warszawa 2000, s. 379–409.
• F. Taterka, Czy kobieta mogła być królem w starożytnym Egipcie?, w: „Medżat – Studia Egiptologiczne”, tom V, Warszawa 2017, s. 48–65.
• P. Nadig, Hatszepsut – niezwykła kobieta, która została faraonem, Warszawa 2016.
• A. Dodson, D. Hilton, The complete royal families of ancient Egypt, Londyn 2010.
• K. Cooney, Hatszepsut – kobieta, która została królem, Warszawa 2016.
• E. Hornung, Faraon, w: „Człowiek Egiptu” (red.) Sergio Donadoni, Warszawa 2000, s. 345–375.
• A.M. Roth, Models of Authority: Hatshepsut’s Predecessors in Power, [w:] C.H. Roehrig i in. (red.), „Hatshepsut: From Queen to Pharaoh”, New York-New Haven-London 2005, s. 9–14.
• K. Baer, Rank and Title in the Old Kingdom: The Structure of the Egyptian Administration in the Fifth and Sixth Dynasties, Chicago 1960.
• Fifth Dynasty tomb and name of a new queen discovered at Saqqara