Kasztelania bydgoska

Kasztelania bydgoska – Kasztelania bydgoska została utworzona w latach 20. XIII wieku prawdopodobnie przez pierwszego księcia Kujaw, Kazimierza Konradowica. Pierwszy urzędnik określany mianem kasztelana bydgoskiego pojawił się w źródłach pisanych w 1238 r.

Pierwotne terytorium kasztelanii bydgoskiej (XIII w.) obejmowało w przybliżeniu zachodnią połowę obecnego powiatu bydgoskiego. Od południa terytorium sąsiadowało z kasztelanią inowrocławską, od północy i wschodu z wyszogrodzką, a od zachodu z nakielską. Był to generalnie obszar ujęty przez naturalne granice: rzeki Brdę, Pływicę (dzisiaj ciąg jezior byszewskich)^[1], Noteć, rzekę Zieloną^[2]. Spójności terenów kasztelanii wykraczającej miejscami przez Brdę służyły cztery brody na rzece na odcinku od Koronowa do Bydgoszczy (Koronowo, Tryszczyn, Jachcice, Bydgoszcz)^[3].

Po wojnie polsko-krzyżackiej, okupacji krzyżackiej i zwrocie terenów Polsce w 1337 r. kasztelania została niemal dwukrotnie powiększona poprzez wchłoniecie sąsiedniej kasztelanii wyszogrodzkiej^[4] Odtąd wschodnią granicą terytorium kasztelanii była rzeka Wisła.

Przegląd kasztelanów bydgoskich

Urząd kasztelana bydgoskiego największe znaczenie miał w XIII i początkach XIV wieku, kiedy kasztelania stanowiła podstawowy okręg administracyjny. Wówczas w hierarchii kasztelanów zachodniokujawskich bydgoski zajmował drugie miejsce po inowrocławskim. Duże znaczenie prestiżowe miał urząd również w I połowie XV wieku. Kasztelanowie tego czasu towarzyszyli królowi w objazdach kraju, będąc świadkami podpisanymi na dokumentach królewskich. Z tej strony dali się poznać m.in. kasztelan Grzymek z Cieślina (1400-1419), Tomasz z Pakości (1422-1425) i Mikołaj Kiełbasa z Tymieńca (1426-1435). Od II połowy XV wieku, gdy królewskie objazdy zastąpił sejm walny oraz sejmiki rola i atrakcyjność urzędu kasztelanów bydgoskich spadła. Ocenia się, że na Kujawach kasztelania bydgoska wraz z kruszwicką i kowalską stanowiły odpowiednik kasztelanii mniejszych w Wielkopolsce^[5].

Urząd kasztelana był często początkiem do osiągania wyższych godności państwowych. Z mocy prawa kasztelan bydgoski miał zagwarantowane 95 miejsce w Senacie należąc do tzw. senatorów mniejszych^[6]. Miał również prawo uczestniczyć w Sejmach. Pozostałe niższe urzędy ziemskie obsadzali miejscowi rycerze. Zostało to prawnie usankcjonowane przez przywilej koszycki w 1374 r. i następne przywileje. W 1772 r. Prusy zaanektowały m.in. powiat bydgoski, jednak godność kasztelana bydgoskiego nie przestała istnieć. Do końca Rzeczypospolitej polska kancelaria królewska wydawała akty nominacyjne na to stanowisko.

Kasztelanowie bydgoscy

Monarcha	Wojewoda	#	Kasztelan	Herb	Lata sprawowania urzędu	Lata życia
Kazimierz I kujawski	bd.	1	Zdzisław ze Sławka Sulisław (Suzzlaus castellanus de Budegac)[a]		29 czerwca 1238[7]
	Bogusza	2	Bogusław Bogusław z Gogolina		przed 1247 (?)/25 lipca 1253 (?) - 19 sierpnia 1254[7]
Kazimierz I kujawski/ Siemomysł inowrocławski	bd./ Wilk z Izbicy/ Maciej Kobiela	3	Teodoryk Prus		ok. 1265 (?) – 1268/1269[7]	zm. 1268/1269[7]
Siemomysł inowrocławski/ Bolesław Pobożny	Maciej Kobiela	4	Wojciech z Pęchowa		1268/1269 (?) - 8 sierpnia 1271[7]	zm. 1301
Bolesław Pobożny/ Leszek Czarny/ Siemomysł inowrocławski	Maciej Kobiela/ Jarosław z Łojewa	5	Mroczek z Rogowa[b] Mroczek, Mroczko, z Rogowa, Żernik		4 października 1279 - 8 stycznia 1284[7]
Siemomysł inowrocławski/ Leszek inowrocławski/ Przemysł inowrocławski/ Kazimierz III gniewkowski	Jarosław z Łojewa	6	Dominik		23 czerwca 1286 - 27 kwietnia 1292[8]
Leszek inowrocławski/ Przemysł inowrocławski/ Kazimierz III gniewkowski	Bronisz z rodu Pomianów	7	Bartosz z Kościoła Bartosz z Kościoła, Kościelca		8 maja 1294[8]	Zm. przed 22 listopada 1311
		8	Bałdrzych		2 lutego 1296 - 9 czerwca 1299[8]
	Bronisz z rodu Pomianów/ Jan Bezdziadowic z Kołudy	9	Jarosław z Płonkowa[c] Jarosław z Płomykowa		15 marca 1306 – 1314[8]
Leszek inowrocławski	Jan Bezdziadowic z Kołudy	10	Przybysław z Leszcz		6 kwietnia 1315[8]
Leszek inowrocławski/ Przemysł inowrocławski		11	Bogusza		11 czerwca 1318[8] - 1326 (?)
Przemysł inowrocławski/ Władysław I Łokietek	Jan Bezdziadowic z Kołudy/ Jan z Płonkowa	12	Bogumił z Pakości		1325/1326 - 23 stycznia 1330[8]	zm. przed lipcem 1332[8]
1330 – 1337 Okupacja Zakonu krzyżackiego
1337 – 1343 Tymczasowy zarząd starostów wielkopolskich
Kazimierz III Wielki	Jan z Płonkowa/ bd.	13	Maciej		11 marca 1339 - 19 marca 1348/1348[8]
	Mościc ze Ściborza	14	Mściwój ze Strońska Mściwój, Mszczuj, ze Stronska		19 lutego 1353 - 25 listopada 1358[9]
		15	Wojsław z Zakrzewa Wojsław z Zakrzewa, Woli (Bachórnej)		9 lutego 1359 - 29 stycznia 1362[9]
Kazimierz III Wielki/ Kazimierz IV słupski		16	Mikołaj (z Kobielic ?)[d]		19 lutego 1364 - 18 lipca 1374[9]
Władysław Opolczyk/ Jadwiga Andegaweńska/ Władysław II Jagiełło	Włodek z Danaborza/ Maciej Maczuda z Małego Lubstowa	17	Mikołaj Purcz ze Ściborza Mikołaj, Niczek, Purcz ze Ściborza, Kasza (Kašeci)		26 marca 1382 - 9 grudnia 1399[9]
Władysław II Jagiełło	Maciej Maczuda z Małego Lubstowa	18	Mikołaj z Pakości		1399 (?) - przed 1 października 1400[10]	zm. przed 1 października 1400[10]
	Maciej Maczuda z Małego Lubstowa/ Maciej z Łabiszyna/ Janusz z Kościelca	19	Grzymek z Cieślina[e] Grzymek z Cieślina, Mikołajowic, Żelaskowa		28 sierpnia 1402 - 3/10 października 1420[10]
	Janusz z Kościelca/ Jarand z Grabi i Brudzewa	20	Tomasz z Pakości Tomasz, Tomek, z Pakości, Sępólna		4 maja 1423 - 22 maja 1426[10]
Władysław II Jagiełło/ Władysław III Warneńczyk	Jarand z Grabi i Brudzewa/ Bogusław ze Służewa i Oporowa	21	Mikołaj Kiełbasa z Tymieńca Mikołaj Kiełbasa z Tymieńca, Kamiennej		12 sierpnia 1426 - 16 sierpnia 1444[11]	zm. przed 3 stycznia 1446[11]
Kazimierz IV Jagiellończyk	Bogusław ze Służewa i Oporowa	22	Aleksander z Łabiszyna		15 września 1448[11]
		23	Mikołaj (I) Kościelecki		17 grudnia 1449 - 22 lutego 1451[11]	ok. 1405 – przed 12 stycznia 1480[12]
	Bogusław ze Służewa i Oporowa/ Mikołaj (I) Kościelecki	24	Mikołaj Łabiski ze Złotowa Mikołaj Łabiski ze Złotowa, Łabiszyna		1451 (?) - 11 maja 1453[11]
	Mikołaj (I) Kościelecki	25	Jan (I) Kościelecki[f]		grudzień 1453 - 23 lutego 1454[11]	zm. 1475
	Mikołaj (I) Kościelecki/ Jan (I) Kościelecki	26	Nasław z Gogolina		9 maca 1455 - 14 października 1460[11]
	Jan (I) Kościelecki	27	Stanisław Mozgawski		12 kwietnia 1464 - 17 grudnia 1470[11]
-	-	-	Mikołaj Gołańczewski[g]
Kazimierz IV Jagiellończyk/ Jan I Olbracht/ Aleksander Jagiellończyk/ Zygmunt I Stary	Mikołaj Działyński/ Maciej ze Służewa/ Jan Kościelecki/ Mikołaj (II) Kościelecki/ Mikołaj Kretkowski/ Stanisław Kościelecki	28	Maciej Grudziński		30 października 1486 - 1 czerwca 1513[13]	zm. przed 6 października 1513[13]
Zygmunt I Stary	Stanisław Kościelecki/ Mikołaj Kościelecki/ Hieronim Łaski/ Andrzej Oporowski/ Jan Oporowski	29	Abraham Zbąski		9 czerwca 1516 - 4 marca 1528[14]	zm. 1541
	Jan Oporowski/ Stanisław Tomicki/ Janusz Latalski/ Jan Janusz Kościelecki	30	Maciej Czarnkowski		8 lipca 1532 - 16 marca 1540[14]	zm. 1542[14]
Zygmunt I Stary/ Zygmunt II August	Jan Janusz Kościelecki	31	Jan Janusz Kościelecki		18 września 1543 - 27 lipca 1550[14]	1524 – 1564
Zygmunt II August	Jan Janusz Kościelecki/ Andrzej Krotoski/ Andrzej Kościelecki/ Bartłomiej Zebrzydowski/ Jan Służewski/ Mikołaj Sokołowski/ Jan Krotoski	32	Sylwester Kretkowski		27 lipca 1550 - 20 kwietnia 1563[14]	1504 – 1568
	Jan Krotoski	33	Stanisław Kościelecki		20 kwietnia 1563 - 7 września 1566[14]	zm. 1589/1590
Zygmunt II August/ Henryk III Walezy/ Stefan Batory/ Zygmunt III Waza	Jan Spławski	34	Adam Baliński		30 października 1590 - 5 sierpnia 1601[14]	zm. przed 15 listopada 1602[14]
Zygmunt III Waza	Michał Działyński/ Jan Gostomski	35	Janusz Grzymułtowski Jan, Janusz, Grzymułtowski		15 listopada 1602 - 26 czerwca 1617[14]	zm. 26 czerwca 1617[14]
	Jan Gostomski/ Zygmunt Grudziński	36	Jarosław Wojciech Sokołowski[15]		14 lipca 1618 - 20 lutego 1621[14]	zm. 1625
	Zygmunt Grudziński	37	Abraham Ciświcki[h]		20 lutego 1621 - 18 kwietnia 1627[16]	ok. 1593 – 1643
Zygmunt III Waza/ Władysław IV Waza	Zygmunt Grudziński/ Stanisław Przyjemski/ Hieronim Radomicki	38	Jan Sokołowski		25 stycznia 1628 - 14 października 1636[16]
Władysław IV Waza	Hieronim Radomicki	39	Stanisław Sokołowski[17]		1643 - 20 maja 1644[16]	zm. przed 27 stycznia 1649[16]
		40	Jan Sierakowski		17 lutego 1649[16]	zm. w 1651/1653[18]
-	-	-	Franciszek Załęski[19]		1650 – 1658
Jan II Kazimierz Waza/ Michał Korybut Wiśniowiecki/ Jan III Sobieski	Jakub Hieronim Rozdrażewski/ Jan Opaliński/ Krzysztof Jan Żegocki/ Paweł Ludwik Szczawiński	41	Konstanty Lubstowski		9 kwietnia 1657 - 8 stycznia 1674[16]	zm. po 1680
Jan III Sobieski	Paweł Ludwik Szczawiński/ Jakub Olbracht Szczawiński	42	Andrzej Gąsiorowski		1678/4 stycznia 1649 - 13 września 1683[16]	zm. przed 19 lutego 1685[16]
Jan III Sobieski/ August II Mocny	Jakub Olbracht Szczawiński/ Stanisław Jaksa Bykowski	43	Andrzej Ignacy Niemojewski		19 lutego 1685 - 11 lipca 1697[16]	zm. 1701[16]
August II Mocny/ Stanisław Leszczyński	Franciszek Zygmunt Gałecki/ Maciej Radomicki	44	Michał Działyński[i]		15 maja 1702 - 24 kwietnia 1706[16]	zm. 1713
	Maciej Radomicki	45	Felicjan Krajewski		24 kwietnia 1706[16]	zm. w maju 1706
August II Mocny		46	Mikołaj Olszowski		16 września 1710 - przed 18 sierpnia 1713[16]	zm. przed 18 sierpnia 1713[16]
		47	Jakub Wysocki		18 sierpnia 1713 - 12 listopada 1718[16]	zm. przed 15 kwietnia 1720[16]
	Maciej Radomicki/ Jan Antoni Radomicki	48	Stanisław Garczyński[j]		6 czerwca 1720 - 21 czerwca 1726[16]	zm. przed 14 lipca 1737[20]
August II Mocny/ Stanisław Leszczyński/ August III Sas	Jan Antoni Radomicki/ Ludwik Bartłomiej Szołdrski	49	Stanisław Kościelski		22 czerwca 1726 - 29 listopada 1740[21]	zm. 1744[21]
August III Sas	Ludwik Bartłomiej Szołdrski/ Władysław Józef Szołdrski	50	Augustyn Gąsiorowski		7 stycznia 1745 - 15 stycznia 1752[21]	zm. 15 stycznia 1752[21]
August III Sas/ Stanisław August Poniatowski	Władysław Józef Szołdrski/ Andrzej Hieronim Zamoyski/ Andrzej Moszczeński	51	Michał Błeszyński		12 września 1752 - 1768[21]	zm. przed 14 czerwca 1769[21]
Stanisław August Poniatowski	Andrzej Moszczeński/ Józef Mycielski	52	Ignacy Kościelski[k]		14 czerwca 1769 - 16 listopada 1790[21]	zm. przed 30 marca 1792[21]
	Piotr Alkantary Sumiński	53	Ignacy Zakrzewski		30 marca 1792 - 1793[21]	ur. ok. 1758

Zobacz też

• Gród bydgoski
• Zamek w Bydgoszczy
• Historia Bydgoszczy

Przegląd bydgoskich jednostek administracyjnych:

• Kasztelania wyszogrodzka (1145-1314, Wyszogród – warownia zniszczona w 1330 r., w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy)
• Księstwo bydgosko-wyszogrodzkie (1314-1323)
• Starostwo bydgoskie (1358-1780)
• Obwód Nadnotecki (1772–1807)
• Departament bydgoski (1807–1815)
• Rejencja bydgoska (1815–1920)
• Rejencja bydgoska (1939–1945)
• Województwo bydgoskie (tzw. duże) (1950–1975)
• Województwo bydgoskie (tzw. małe) (1975–1998)
• Województwo kujawsko-pomorskie (po 1999 r.)

Inne:

• Burmistrzowie i prezydenci Bydgoszczy (od 1362 r.) – organizacja samorządu miejskiego na przestrzeni lat, lista burmistrzów i prezydentów
• Bydgoscy urzędnicy ziemscy – urzędnicy ziemscy na ziemi bydgoskiej od początku XIV wieku do czasu I rozbioru Polski
• Wojewodowie bydgoscy (1945-1998)

Przypisy

1. w XIII wieku okresowo zachodnia granica kasztelanii przekraczała rzekę Pływicę obejmując m.in. wsie Wierzchucin, Popielewo, Krąpiewo
2. niewielka rzeka niegdyś zwana Wierdzielewa w Puszczy Bydgoskiej
3. Łbik Lech, Średniowieczne brody i przeprawy na dolnej Brdzie w okolicy Bydgoszczy, „Kronika Bydgoska”, t. XIX, 1998
4. warownia Wyszogród została zniszczona przez Krzyżaków i nie odbudowana, lecz w kontekście zaniku urzędu kasztelana wyszogrodzkiego w 1314 r. być może już wtedy zastąpił go bydgoski
5. Zyglewski Zbigniew. Późnośredniowieczne urzędy i urzędnicy...
6. na 140 miejsc w Senacie
7. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII - XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014, s. 74.
8. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII - XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014, s. 75.
9. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII - XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014, s. 76.
10. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII - XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014, s. 77.
11. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII - XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014, s. 194.
12. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII - XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014, s. 192.
13. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII - XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014, s. 195.
14. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI–XVII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, W. Stanek, przy współudziale Z. Górskiego, R. Kabacińskiego, Kórnik 1990, s. 70.
15. PSB
16. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI–XVII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, W. Stanek, przy współudziale Z. Górskiego, R. Kabacińskiego, Kórnik 1990, s. 71.
17. PSB
18. Zbigniew Anusik, Kasztelana sandomierskiego Mikołaja Spytka Ligęzy (ok. 1563–1637) sprawy rodzinne i majątkowe. Przyczynek do genealogii i dziejów gorzyckiej linii rodziny Ligęzów herbu Półkozic, w: Przegląd Nauk Historycznych, R. XXI, nr 1 (2022), s. 99.
19. Według Historii Bydgoszczy (tom I), należał w 1661 r. do senatorów popierających plany reformy państwa snute przez dwór królewski.
20. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI - XVIII. Spisy, oprac. K. Mikulski, W. Stanek, przy współudziale Z. Górskiego, R. Kabacińskiego, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1990, s. 90.
21. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI–XVII wieku. Spisy, oprac. K. Mikulski, W. Stanek, przy współudziale Z. Górskiego, R. Kabacińskiego, Kórnik 1990, s. 72.

Uwagi

1. Według Janusza Bieniaka zapis Suzzlaus jest błędem związanym z niepoprawnym odczytaniem imienia przez niemieckiego wydawcę, gdyż nie prowadzi ono do żadnego słowiańskiego imienia. Najbliższy paleograficznie jest mu Scizzlaus, który mógł w takim zapisie znajdować się w rękopisie. Przyjmując takie wytłumaczenie, pierwszego kasztelana bydgoskiego należałoby wiązać z Zdzisławem (jako kasztelan włocławski), który przekazał Sławko i dwie inne wsie biskupstwu kujawskiemu, Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII - XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014, s. 74.
2. Mianowany przez Bolesława Pobożnego, był ściśle związany z dostojnikami wielkopolskimi.
3. Ojciec kasztelana wyszogrodzkiego Jana z Płonkowa.
4. Identyfikowany przez Janusza Bieńka z Mikołajem z Kobielic. Występował on już wcześniej, pierwsza wzmianka o nim wskazuje, że znajdował się w otoczeniu biskupa kujawskiego Macieja z Gołańczy, Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII - XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014, s. 76.
5. Grzymek jest zdrobnieniem od imienia Grzymisław. Sam kasztelan wykorzystywał wyłącznie formy zdrobniałej, Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII - XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014, s. 77.
6. Późniejszy starosta bydgoski i wojewoda inowrocławski.
7. Historia Bydgoszczy Tom I, oraz Zbigniew Zyglewski, Poźnośredniowieczne urzędy..., s. 36, uznają go za kasztelana bydgoskiego. Sobiesław Szybkowski, Ziemscy urzędnicy bydgoscy..., s. 39-40 wykazał, iż jest to błąd oparty na źle sformułowanej zapisce sporządzonej przez prof. Włodzimierza Dworzaczka w tzw. Tekach Dworzaczka.
8. Przeniesiony w 1627 r. na kasztelanię śremską.
9. Przeniesiony w 1706 r. na kasztelanię brzeskokujawską, zm. 1713
10. Przeniesiony w 1726 r. na kasztelanię inowrocławską, zm. w 1737 r.
11. Historia Bydgoszczy, Tom I, podaje nazwisko Kościelecki. Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy..., s. 72, jako ostatnią wzmiankę o godności kasztelana podają rok 1790, zapewne był nim do chwili śmierci.

Bibliografia

• Guldon Zenon: Podziały administracyjne Kujaw i ziemi dobrzyńskiej w XIII-XIV wieku, Warszawa-Poznań, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1974
• Historia Bydgoszczy, tom I, Do roku 1920, pod red. Mariana Biskupa, Warszawa-Poznań, Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, 1991, s. 257, Aneks V, Kasztelanowie bydgoscy w latach 1466-1795
• Karczewska Joanna. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców, część I, „Ziemia Kujawska”, tom XII, 1997
• Karczewska Joanna. Urzędnicy książąt kujawskich Leszka, Przemysława i Kazimierza Ziemysławowiców, część II, „Ziemia Kujawska”, tom XIII, 1998
• Szybkowski Sobiesław, Kujawska szlachta urzędnicza w późnym średniowieczu (1370-1501), Gdańsk, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2006, Aneks I, Kujawscy urzędnicy ziemscy za czasów Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370-1501). Spisy, s. 459-460, Bydgoszcz - kasztelan
• Szybkowski Sobiesław. Ziemscy urzędnicy bydgoscy za Andegawenów i pierwszych Jagiellonów (1370-1492), „Ziemia Kujawska”, tom XIV, 2000–2001
• Śliwiński Błażej: Pogranicze kujawsko-pomorskie w XII-XIII wieku. Z dziejów Bydgoskiego i Wyszogrodzkiego w latach 1113-1296, Warszawa-Poznań, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1989
• Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI–XVIII wieku. Spisy, opracowali Krzysztof Mikulski, Wojciech Stanek przy współudziale Zbigniewa Górskiego, Ryszardza Kabacińskiego, Kórnik, Biblioteka Kórnicka, 1990
• Zyglewski Zbigniew. Późnośredniowieczne urzędy i urzędnicy w powiecie bydgoskim. Urzędnicy ziemscy – starostowie, burgrabiowie, „Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego”, tom 16, Bydgoszcz jako ośrodek administracyjny na przestrzeni wieków. Zbiór studiów, pod red. Zdzisława Biegańskiego, Włodzimierza Jastrzębskiego, 1998.
• Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XVI – XVIII. Spisy, oprac. K. Mikulski, W. Stanek, przy współudziale Z. Górskiego, R. Kabacińskiego, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 1990.
• Urzędnicy kujawscy i dobrzyńscy XII – XV wieku. Spisy, oprac. J. Bieniak, S. Szybkowski, red. A. Gąsiorowski, Kórnik 2014.