Kaszczor

Kaszczor

wieś
Późnobarokowy kościół pw. św. Wojciecha z lat 1764–1775
Państwo	Polska
Województwo	wielkopolskie
Powiat	wolsztyński
Gmina	Przemęt
Liczba ludności (2022)	1118[2]
Strefa numeracyjna	65
Kod pocztowy	64-234[3]
Tablice rejestracyjne	PWL
SIMC	0375384
Położenie na mapie gminy Przemęt Kaszczor
Położenie na mapie Polski Kaszczor
Położenie na mapie województwa wielkopolskiego Kaszczor
Położenie na mapie powiatu wolsztyńskiego Kaszczor
51°57′28″N 16°09′40″E[1]
Strona internetowa

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Kaszczor

Kaszczor – (pol. hist. Ptowo^[4][5], Stary Klasztor^[5], niem. Altkloster^[6]), wieś w Polsce położona w województwie wielkopolskim, w powiecie wolsztyńskim, w gminie Przemęt nad strumieniem Młynówką Kaszczorską. Miejscowość leży na trasie szlaku cysterskiego.

Nazwa

Pierwotnie wieś nosiła nazwę Ptowo^[4]. W 1278 w miejscowości osiadł zakon cystersów, a część wsi w jakiej zamieszkali mnisi określono nazwą Stary Klasztor. Oznaczała ona tylko tę część wsi w jakiej znajdowało się cysterskie opactwo. Z czasem nazwa Stary Klasztor objęła całą tę osadę, a nazwa Ptowo zanikła. Nazwa Stary Klasztor odnosiła się więc do pierwotnej siedziby opactwa Cystersów w Przemęcie, ufundowanego 1278 w miejscowości Ptowo, przeniesionego w latach 1296-1302 do Wielenia, a w początku XV wieku do Przemętu. W pierwotnej siedzibie opactwa pozostał w Starym Klasztorze kościół oraz placówka zakonna z własnym prepozytem^[4][5].

Miejscowość pierwotnie związana była z Wielkopolską. Ma metrykę średniowieczną i istnieje co najmniej od początku XIII wieku. Notowana pod pierwotną nazwą Ptowo już w 1210, a także w 1252 błędnie Plove, 1278 Ptowe, 1278 błędnie Optoer, 1370 Ptow, 1379 Ptovo, 1445 Pthowy^[5][4]

Od początku XV wieku notowana była także część wsi Ptowo należąca do cystersów pod nazwą Stary Klasztor. Wówczas nazwa Ptowo zaczęła zanikać. W 1401 wieś odnotowano pod staropolską nazwą Stariclastor, 1419 po łacinie Antiquum Monasterium, 1428 Stariklastor, 1429 Antiquum Claustrum, 1571 Stary Klastor. Później nazwa zmieniona została na Kaszczor^[4][5].

Historia

Miejscowość była początkowo własnością książęcą, potem rycerską, a potem należała do opactwa cystersów z siedzibą w Ptowie, przeniesionego następnie do Wielenia, a w początku XV w. do Przemętu^[4][5].

Pierwsza wzmianka pochodzi z roku 1210 kiedy książę wielkopolski oraz kaliski Władysław Odonic nadał wsie Mochy oraz Ptowo ufundowanemu przez siebie klasztorowi cystersów w Przemęcie. Fundacja ta jednak nie została zrealizowana. W 1252 książę wielkopolski Przemysł I nadał komesowi Beniaminowi Zarembie cztery dziedziny w kasztelanii przemęckiej: Ptowo, Wieleń, Łupice oraz Obrzycę. W 1278 książęta wielkopolscy Bolesław Pobożny oraz Przemysł II] potwierdzili wcześniejszy dokument mówiący o tym, że wojewoda poznański Beniamin nadał cystersom z Paradyża m.in. wsie Łupica, Ptowo, Pyriz, Osłonin oraz Wieleń w celu ufundowania nowego klasztoru^[4].

W 1278 kapituła poleciła opatom z Kołbacza oraz Chorynia, aby wprowadzili nowy konwent do klasztoru w Ptowie, który był wtedy filią klasztoru paradyskiego. W 1296 biskup poznański Jan nadał klasztorowi w Wieleniu dziesięciny z Ptowa. W 1300 siedzibę opactwa przeniesiono z Ptowa do Wielenia, a w początku XV wieku do Przemętu^[4].

W 1370 król polski Kazimierz III Wielki potwierdził dobra klasztoru w Wieleniu, w tym m.in. Mochy, Ptowo oraz Łupicę. W latach 1445–1567 Ptowo znajdowało się w dobrach opactwa przemęckiego. W 1533 król polski Zygmunt I Stary potwierdził dobra klasztoru w Przemęcie, w tym m.in. Ptowo oraz Stary Klasztor^[4][5].

W latach 1401–1417 wieś leżała w opolu przemęckim będącym reliktem przedpaństwowej wspólnoty rodowo-terytorialnej, które stały się w średniowieczu podokręgami kasztelanii. W 1563 leżała w powiecie kościańskim Korony Królestwa Polskiego. W 1456 miejscowość była siedzibą własnej parafii, a w 1510 należała do dekanatu Wschowa^[7].

Wieś odnotowano również w historycznych rejestrach podatkowych. W 1563 miał w niej miejsce pobór podatków od 4 łanów oraz karczmy dorocznej. W 1566 pobrano podatki od 3 łanów, jednego łana sołeckiego, karczmy dorocznej, 4 zagrodników z rolami, 3 komorników, 4 kuczników (kuczka to mała chatka). W 1571 pobór podatków od 3 łanów kmiecych oraz kolejnego łana kmiecego, jednej karczmy dorocznej, 3 zagrodników. W 1580 pobór płacono od 4 łanów, dwóch zagrodników, jednej komornicy, 2 łanów sołtysich. W 1619 we wsi Stary Klasztor było 7 kmieci, dwóch sołtysów oraz młynarz^[5].

Prawdopodobnie pod koniec XIII wieku powstał pierwszy drewniany kościół parafialny św. Wojciecha, który zastąpiony w latach 1764–1775 murowanym, w stylu późnego baroku. Wieś duchowna Stary Klasztor, własność opata cystersów w Przemęcie pod koniec XVI wieku leżała w powiecie kościańskim województwa poznańskiego w Rzeczypospolitej Obojga Narodów^[8].

W wyniku II rozbioru Rzeczypospolitej w 1793, miejscowość przeszła w posiadanie Prus i jak cała Wielkopolska znalazła się w zaborze pruskim. W okresie Wielkiego Księstwa Poznańskiego (1815–1848) miejscowość wzmiankowana jako Kaszczor (Alt Kloster) należała do ówczesnego powiatu babimojskiego^[9]. Kaszczor był siedzibą odrębnego okręgu policyjnego tego powiatu i stanowił siedzibę rozległego majątku, który należał do rządu pruskiego w Berlinie^[9]. W skład majątku Kaszczor wchodziło łącznie 26 wsi, w tym jedna karczma (Kron), jedna kolonia (Wincentowo), jeden folwark (Nowy) i trzy osady. Według urzędowego spisu ludności z 1837 roku Kaszczor liczył 707 mieszkańców w 89 dymach (domostwach)^[9]. W okresie międzywojennym w miejscowości stacjonowała placówka 17 batalionu celnego, a potem komisariat Straży Granicznej „Kaszczor” i placówka Straży Granicznej I linii „Kaszczor”^[10].

W latach 1954–1971 wieś należała i była siedzibą władz gromady Kaszczor, po jej zniesieniu w gromadzie Mochy. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa leszczyńskiego.

Zabytki

W miejscowości warto zobaczyć dwa wiatraki koźlaki (przy ul. Wiatracznej – największy tego typu w Wielkopolsce) oraz budynek przedszkola z XIX w. (1867), który był kiedyś pierwszym kościołem ewangelickim, a później szkołą ewangelicką.

W lesie w kierunku północnym znajduje się stary cmentarz poewangelicki. Przy Placu Wolności znajduje się kościół ewangelicki z początku XX wieku z wieżą widokową w kształcie pruskiego hełmu. Kaszczor posiada ciekawy układ urbanistyczny oraz wiele starych kamienic m.in. budynek starej szkoły katolickiej. Przy kościele katolickim znajduje się kamienna misa o średnicy ok. 1 m oraz pomnik św. Jana Nepomucena z 1745.

W Kaszczorze do 1939 znajdowało się polsko-niemieckie przejście graniczne (pozostałości słupa granicznego widoczne przy rowie granicznym na drodze do miejscowości Spokojna). W roku 2011 w 80. rocznicę odsłonięto odbudowany Pomnik Wolności zniszczony przez okupantów.

Galeria

• 
  Dawny kościół ewangelicki, zbudowany w latach 1908–1910 (stan w 2005)
• 
  Dawny kościół ewangelicki, po remoncie w latach 2010–2011 (stan w 2017)
• 
  Pomnik w centrum miejscowości

Przypisy

1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 51267
2. NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-06] .
3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 432 [zarchiwizowane 2022-10-26] .
4. Gąsiorowski 1999 ↓, s. 913-914.
5. Jurek 2003 ↓, s. 654–655.
6. Altkloster 2264 [Neue Nr 4062] - po 1938, „6541-III.C./2264”, 1938 [dostęp 2024-02-26] .
7. Gąsiorowski 1999 ↓, s. 778-781.
8. Atlas historyczny Polski. Wielkopolska w drugiej połowie XVI wieku. Część II. Komentarz. Indeksy, Warszawa 2017, s. 247.
9. Leon Plater: Opisanie historyczno-statystyczne Wielkiego Ksie̜stwa Poznańskiego. Lipsk: Ksie̜garnia Zagraniczna (Librairie Étrangère), 1846, s. 190–191.
10. Marek Jabłonowski, Bogusław Polak: Polskie formacje graniczne 1918−1839. Dokumenty organizacyjne, wybór źródeł. T. II. Koszalin: Wydawnictwo Uczelniane Politechniki Koszalińskiej, 1999, s. 22. ISBN 83-87424-77-3.

Bibliografia

• Antoni Gąsiorowski: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. III (L–Q), zeszyt 4, hasło „Ptowo”. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 1999, s. 913-914.
• Tomasz Jurek: Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, cz. IV (R–S), zesz. 2, hasło „Stary Klasztor”. Poznań: Wydawnictwo PTPN, 2003, s. 654–655.
• Martin Sprungala: Wsie na pograniczu głogowsko-wielkopolskim. Zarys dziejów wybranych miejscowości. Sława – Wijewo 2010, ISBN 978-83-932235-0-3.

Linki zewnętrzne

• Kaszczor pod pierwotną nazwą Ptowo w Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu (online).
• Kaszczor jako Stary Klasztor w Słowniku historyczno-geograficznym ziem polskich w średniowieczu (online).