Galicyjska Kasa Oszczędności

Budynek Galicyjskiej Kasy Oszczędności we Lwowie przed 1914 r.

Napis odsłonięty w 1993 na budynku GKO we Lwowie

Fragment witraża z herbem Galicji z budynku GKO we Lwowie

Lwów-Galicyjska Kasa Oszczędności. Rzeźba Juliana Markowskiego „Fortuna”

Alegoria „Oszczędność” Leonarda Marconiego na kopule gmachu Galicyjskiej Kasy Oszczędności we Lwowie

Galicyjska Kasa Oszczędności we Lwowie – spółdzielnia oszczędnościowo-kredytowa założona w 1844 we Lwowie, w 1938 przekształcona w Centralną Małopolską Kasę Oszczędności we Lwowie^[1]; kredytowała m.in. górnictwo ropy naftowej i przedsięwzięcia przemysłowe, dotowała polskie instytucje społeczne i kulturalne we wschodniej Galicji.

Historia

Debatę nad założeniem we Lwowie kasy oszczędności zainicjował w październiku 1841 roku wicemarszałek galicyjskiego Sejmu Stanowego Tadeusz Chochlik-Wasilewski przedstawiając pierwszy projekt takiej instytucji^[2]. Ostatecznie 7 stycznia 1843 uchwałą Wydziału Stanów Galicyjskich powołano do życia Galicyjską Kasę Oszczędności^[2], co zostało zatwierdzone dekretem cesarza Franciszka II w lipcu 1844^[3]. Niska dolna granica wkładów czyniła ją dostępną także dla mniej zamożnych osób. Wpłaty przyjmowano w gotówce lub papierach wartościowych^[4]. Od 1867 GKO znalazła się pod częściową kontrolą Wydziału Krajowego, a w 1899 galicyjski Sejm Krajowy udzielił jej gwarancji do wysokości wkładów, czyli do 150 mln koron. Kasa zajmowała się m.in. pożyczkami hipotecznymi pod zastaw ruchomości i papierów wartościowych. GKO finansowała także szczególnie na przełomie XIX i XX wieku przedsięwzięcia przemysłowe oraz w sektorze wydobycia ropy naftowej^[4]. GKO dysponując znacznymi kapitałami wspierała liczne przedsięwzięcia kulturalne we Lwowie: sfinansowała budowę gmachu Muzeum Przemysłowego, a w 1891 na pamiątkę 40-lecia panowania Franciszka Józefa I, które przypadło 3 lata wcześniej, sfinansowała budowę lwowskiej Szkoły Przemysłowej^[5]. Sukcesy lwowskiej Kasy spowodowały, że i w innych miastach Galicji zaczęły powstawać podobne instytucje, m.in. w Tarnowie (1862), Rzeszowie (1862) i Krakowie (1866) – w sumie do 1914 roku powstały 53 kasy^[4][6]. W 1902 z inicjatywy dyrektora GKO – Jana Kantego Steczkowskiego utworzono Związek Kas Oszczędności, w którym lwowska kasa była największa. Prezesami Związku byli kolejno Jan Kanty Steczkowski (1902–1905) i kolejny dyrektor GKO Ferdynand Kwiatkowski (1906–1923). W 1912 roku wkłady GKO wynosiły 98 mln koron wobec 324 mln w całej Galicji^[6]. Dzięki temu Kasa funkcjonowała także z powodzeniem w latach pierwszej wojny światowej^[4].

Najtrudniejsze okazały się dla niej lata inflacji po zakończeniu I wojny światowej, jak większość instytucji finansowych, także GKO przeszła okres załamania. Wkłady GKO stopniały z równowartości 168 000 000 zł przed wybuchem wojny do równowartości jedynie 22 000 zł w końcu 1923^[7]. Galicyjska Kasa Oszczędności istniała do 1938^[8], kiedy została wraz z innym bankiem (Ukraińską Szczadnycią) połączona w Centralną Małopolską Kasę Oszczędności^[9].

Władze Kasy

Kolejnymi prezesami w początkowej fazie rozwoju Towarzystwa zwanymi także Nad-kuratorami byli: hr. Alfred Potocki, od 1844 do 1851; ks. Karol Jabłonowski od 1851 do 1857; hr. Kazimierz Krasicki, od 1857 do 1882; hr. Włodzimierz Russocki, od 1883 do 1890; dr Antoni Małecki, od 1891^[10]. Wiceprezesami Towarzystwa byli: ks. Karol Jabłonowski, od 1844 do 1851; hr Kazimierz Badeni, od 1851 do 1854; hr. Kazimierz Krasicki, od 1855 do 1856; hr. Aleksander Fredro, od 1857 do 1869; Felicjan Laskowski,1869; dr Michał Tustanowski, od 1870 do 1876; hr. Włodzimierz Russocki, od 1876 do 1883; dr Antoni Małecki, od 1884 do 1891; dr Jan Czaykowski, od 1892^[10].

Naczelnymi dyrektorami byli: Franciszek Kronauge de Kronwald (1844-1849), hr. Kazimierz Krasicki (1849-1854), dr Michał Gnoiński (1855-1860), Felicjan Laskowski (1861-1866), dr Marceli Tarnawiecki (1867-1886), dr Emanuel Roiński (1886-1890), Aleksander Jasiński, od 1891^[11]. Ich zastępcami byli: Stanisław Białobrzeski (1844-1847), hr. Kazimierz Krasicki (1848), dr Michał Gnoiński (1849-1855), dr Hieronim Wysłobodzki (1856), Felicjan Laskowski (1857-1861), dr Jan Czaykowski (1861-1868), Józef Pressen (1869-1871), dr Kornel Hofman (1872-1883), dr Emanuel Roiński (1884-1886), Aleksander Jasiński (1887-1891), dr Władysław Zajączkowski, od 1892^[11], Franciszek Zima^[12].

Lwowska siedziba GKO

Do 1891 GKO miała siedzibę przy ul. Majerowskiej 2^[13]. W 1891 przeniesiono ją do nowo wybudowanego reprezentacyjnego budynku przy zbiegu ulic Jagiellońskiej i Karola Ludwika (w okresie międzywojennym ul. Legionów). Siedziba banku miała adres ul. Jagiellońska 1^[14]. Budynek GKO we Lwowie został wybudowany w latach 1889–1891 na miejscu dawnego Hotelu Angielskiego według projektu prof. Juliana Zachariewicza. Jest zwieńczony charakterystyczną kopułą z rzeźbą Leonarda Marconiego Oszczędność, mającą być alegorią postępu gospodarczego Galicji. Wnętrze budynku ozdobione jest dziełem J. Markowskiego Fortuna, reliefami z warsztatu Marconiego oraz wykonanymi w Innsbrucku witrażami zdobiącymi klatkę schodową. Ponadto dawna sala zebrań wyłożona jest dębową boazerią i ozdobiona płaskorzeźbionym fryzem St. Lewandowskiego Praca. W 1993, podczas remontu, na fasadzie byłego budynku GKO odkryto tablicę z napisem GALICYJSKA KASA OSZCZĘDNOŚCI (później zamalowanym). Obecnie dawny budynek GKO jest siedzibą Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego, przeniesioną tutaj w 1951 wraz ze zbiorami lwowskiego Muzeum Przemysłowego, powstałego w 1874^[15].

Przypisy

1. Ustawa z dnia 9 kwietnia 1938 r. o przekształceniu Galicyjskiej Kasy Oszczędności we Lwowie w Centralną Małopolską Kasę Oszczędności we Lwowie (Dz.U. z 1938 r. nr 29, poz. 256).
2. Godzimir Małachowski, Pamiętnik Jubileuszowy Galicyjskiej Kasy Oszczędności we Lwowie 1844-1894, Lwów 1994, s. 2–4 Śląska Biblioteka Cyfrowa – wersja elektroniczna.
3. Komunalne Kasy Oszczędności w Polsce do 1939 r., s. 2. biurose.sejm.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-16)]. [dostęp 14.XI.2010].
4. Andrzej Szwarc, Galicyjska Kasa Oszczędności, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 1, red. Marcina Kamlera, Warszawa 1981, s. 183.
5. Józef Wiczkowski: Lwów jego rozwój i stan kulturalny oraz przewodnik po mieście, Lwów 1907, s. 559–560.
6. Księga pamiątkowa kas oszczędności w Małopolsce, wydana z powodu 25-lecia istnienia Związku Polskich Kas Oszczędności we Lwowie, Lwów 1927, s. VII-VIII.
7. Komunalne Kasy Oszczędności w Polsce do 1939 r., s. 3. biurose.sejm.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-16)]. [dostęp 14.XI.2010].
8. Instytucja ta wymieniona jest pod tą nazwą w spisie banków Lwowa z 1938 (W. Horbay: Plan Lwowa, Lwów 1938, s. 22) według Andrzeja Szwarca GKO przestała istnieć w 1923 roku.
9. Komunalne Kasy Oszczędności w Polsce do 1939 r., s. 6. biurose.sejm.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2015-07-16)]. [dostęp 14.XI.2010].
10. Godzimir Małachowski, Pamiętnik Jubileuszowy Galicyjskiej Kasy Oszczędności we Lwowie 1844-1894, Lwów 1994, Alegat X.
11. Godzimir Małachowski, Pamiętnik Jubileuszowy Galicyjskiej Kasy Oszczędności we Lwowie 1844-1894, Lwów 1994, Alegat XI.
12. Akt oskarżenia w procesie o nadużycia w galic. Kasie oszczędności. „Kurjer Lwowski”. Dodatek do nr 274, s. 7, 3 października 1899.
13. Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego [dostęp 14.XI.2010].
14. W. Horbay: Plan Lwowa, Lwów 1938, s. 22.
15. Lwów. Ilustrowany przewodnik, Wydawnictwo Centrum Europy, Lwów-Wrocław 2003, s. 245.

Bibliografia

• Andrzej Szwarc, Galicyjska Kasa Oszczędności, [w:] Encyklopedia historii gospodarczej Polski do 1945 roku, t. 1, red. Marcina Kamlera, Warszawa 1981, s. 183.
• Barbara Petz: Komunalne Kasy Oszczędności w Polsce do 1939 r. [dostęp 14.XI.2010]
• Tadeusz Łopuszański, Galicyjskie kasy oszczędności, ich rozwój i stan obecny, [w:] „Wiadomości Statystyczne o Stosunkach Krajowych”, z. 3, 1894.
• Godzimir Małachowski, Pamiętnik Jubileuszowy Galicyjskiej Kasy Oszczędności we Lwowie 1844-1894, Lwów 1994 Śląska Biblioteka Cyfrowa – wersja elektroniczna
• Antoni Molicki, Kasy oszczędności w Galicji z końcem XIX wieku (studium ekonomiczno-finansowe), Kraków 1903
• Zygmunt Gorgos, Studia nad kasami oszczędności, Lwów 1907
• Księga pamiątkowa kas oszczędności w Małopolsce, wydana z powodu 25-lecia istnienia Związku Polskich Kas Oszczędności we Lwowie, Lwów 1927, Śląska Biblioteka Cyfrowa – wersja elektroniczna
• W. Horbay: Plan Lwowa, Lwów 1938
• Lwów. Ilustrowany przewodnik, Wydawnictwo Centrum Europy, Lwów-Wrocław 2003. ISBN 83-88649-32-9.

Linki zewnętrzne

• Muzeum Etnografii i Przemysłu Artystycznego

Kontrola autorytatywna:

• VIAF: 161188727
• NUKAT: n2010140416