Działacz polskiego państwa podziemnego działacz opozycji antykomunistycznej kapelan NOW i AK dla Obwodu Jasło więzień polityczny w PRL „kapłan wyklęty” proboszcz
Ks. Florian Zając z rodzicami i rodzeństwem, 1930 rokKościół św. Mikołaja z Bączala DolnegoPlebania w Bączalu Dolnym, którą zamieszkiwał w latach 1939–1948Tablica pamiątkowa na gmachu byłego Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Jaśle – UlaszowicachKościół i plebania w Krasiczynie, gdzie spędzał ostatnie lata życiaTabliczka grobowa ks. Floriana ZającaKościół w serialowym Tulczynie
Urodził się w Kruhelu Małym koło Przemyśla, w głęboko wierzącej rodzinie jako jeden z jedenaściorga dzieci Marcina i Katarzyny z domu Grochowskiej[4][5]. Z tego rodu wywodzi się kilkoro księży i sióstr zakonnic, w tym m.in.: ks. prałat Aleksander Zając z Żurawicy (ur. 1936, zm. 2016) czy siostra Anna Zając, piastująca funkcję organistki w Krasiczynie. Po ukończeniu szkoły powszechnej w rodzinnej miejscowości podjął naukę w II Gimnazjum Klasycznym w Przemyślu[6]. Po zdaniu w maju 1926 egzaminu dojrzałości, wstąpił do Wyższego Seminarium Duchownego w Przemyślu.
Kapłaństwo
Po ukończeniu nauki seminaryjnej, mając niespełna 25 lat, w 1931 przyjął święcenia kapłańskie z rąk ówczesnego biskupa przemyskiego Anatola Nowaka. Jednym z jego wykładowców był bł. ks. Jan Balicki – profesor teologii dogmatycznej i rektor. W ciągu swojej posługi duszpasterskiej jako wikariusz i administrator parafialny pracował w Przeworsku[7], Wesołej, Dukli, Drohobyczu, Golcowej[8], Jaśle (od grudnia 1937 do lutego 1939)[9] i przez okres trzech miesięcy w podsanockich Niebieszczanach[10] z powodu nieprzyjęcia nominacji na probostwo w Dzikowcu.
Ponieważ wszędzie zajmował się w sposób szczególny młodzieżą w 1936 powołany został do pracy w diecezjalnej centrali Akcji Katolickiej[11]. W tym samym roku został sekretarzem generalnym Katolickiego Stowarzyszenia Kobiet oraz Katolickiego Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej oraz w 1937 roku mianowany redaktorem diecezjalnego „Okólnika do Oddziałów Katolickiego Stowarzyszenia Kobiet Diecezji Przemyskiej”[12].
Praca duszpasterska i konspiracyjna w okresie okupacji niemieckiej
Na kilka miesięcy przed wybuchem II wojny światowej, 31 maja 1939 po śmierci księdza Pawła Matuszewskiego został mianowany proboszczem parafii św. Mikołaja i Imienia Maryi w Bączalu Dolnym[13], która liczyła wówczas 2344 wiernych. Dał się poznać jako gorliwy duszpasterz i patriota zatroskany o losy lokalnego kościoła i grona parafian – szczególnie rolników. Podczas II wojny światowej jako kapelan Armii Krajowej dla Obwodu Jasło organizował modlitwy za ojczyznę i w intencji polskich żołnierzy[14]. Wspierał i chronił parafian przed wywózkami na roboty przymusowe do Rzeszy Niemieckiej. Rokrocznie przypominał o dawnych świętach państwowych, zniesionych przez okupanta hitlerowskiego, w tym 3 maja i 11 listopada. Organizował procesje.
Wbrew zakazom troszczył się i remontował drewniany kościół św. Mikołaja z 1667 roku. Podjął starania o budowę nowego kościoła parafialnego Imienia Maryi[15] (zlecił opracowanie planów lwowskiemu architektowi Eustachemu Chmielewskiemu), które kontynuował jego następca na funkcji proboszcza ks. prałat Stanisław Czerniec. Ratował Żydów zamieszkałych w Bączalu i okolicach m.in. wystawiając im fałszywe metrykichrztu świętego. Ukrywał żołnierzy i więźniów politycznych uwolnionych w Akcji Pensjonat z 5/6 sierpnia 1943[16]. Nadzorował prace związane z przyjęciem ludności jasielskiej w trakcie masowych wysiedleń roku 1944[17] oraz organizował wyprawy do płonącego miasta by ratować sprzęty liturgiczne z kościoła farnego i kościoła oo. Franciszkanów. Na plebanii dawał schronienie wysiedlonym księżom z jasielskich i okolicznych parafii (m.in ks. Adamowi Ablewiczowi i Stanisławowi Bałukowi) oraz swoim bliskim, w tym siostrom: Marii Zając (ur. 1896, zm. 1980, gospodyni)[18] i Franciszce Bartmińskiej z synami, tj: Stanisławem (księdzem prałatem, dziennikarzem), Marianem (sędzią piłkarskim, brydżystą), Jerzym (profesorem, wybitnym językoznawcą i slawistą)[19] oraz urodzoną w 1941 córką Marią (działaczką społeczną, lekarką stomatolog)[20].
W okresie okupacji był zaangażowany w działalność konspiracyjną. Pomimo wykorzystywania dolnej kondygnacji przez żołnierzy hitlerowskich, jego plebania była miejscem narad przywódców i oficerów ruchu oporu, w tym m.in.: ppłk Władysława Owoca i por. Józefa Drelichowskiego[21]. Udostępniał ją także dla potrzeb tajnego nauczania, które prowadził filozof - mgr Jan Knapik. Od 1935 r. członek Stronnictwa Narodowego. Kierował miejscową placówką Narodowej Organizacji Wojskowej uznawaną za jedną z najaktywniejszych w powiecie jasielskim, która w 1943 roku weszła w skład Armii Krajowej. Był opiekunem duchowym i członkiem sztabu powiatowego struktur NOW w regionie jasielskim[22]. Po zajęciu okolic przez Armię Czerwoną włączył się w akcję ochrony ludności poszukiwanej przez UB, MO i NKWD[23].
Represje w okresie PRL
Po dokonanej 26 czerwca 1948 rewizji przez funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa został oskarżony o aktywną współpracę z organizacjami antykomunistycznymi związaną z drukowaniem i kolportowaniem książek i ulotek o charakterze patriotycznym. Fałszywie zarzucono mu również nakłanianie do zabicia trzech sowieckich żołnierzy i dwóch członków Polskiej Partii Robotniczej ze wsi Jabłonica[24]. Aresztowany i osadzony w karcerze pod schodami siedziby Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Jaśle – Ulaszowicach; podczas brutalnych przesłuchań w znacznym stopniu utracił słuch, a następnie przewieziony do więzienia karno-śledczego w Sanoku.
21 września 1948 Wojskowy Sąd Rejonowy w Rzeszowie na sesji wyjazdowej w Sanoku skazał ks. Floriana Zająca w pokazowym procesie na karę dożywotniego więzienia, którą następnie obniżono do 10 lat pozbawienia wolności[25][26]. Prokurator domagał się kary śmierci. Odbył wyrok w więzieniu we Wronkach, a potem w Zakładzie Karnym w Rawiczu[27]. Na mocy amnestii w październiku 1953 odzyskał wolność. Po wyjściu z więzienia, podupadły fizycznie i schorowany zamieszkał w Kruhelu. Nie zabiegał o rehabilitację[28].
Osoba ks. Zająca znalazła się na ściśle tajnej liście 44 kapłanów, ukaranych w 1948 roku, którą płk MO Zygmunt Braude przekazał za pośrednictwem Wandy Górskiej do gabinetu ówczesnego I sekretarza KC PZPR Bolesława Bieruta[29].
Po kilkumiesięcznym odpoczynku, w lutym 1954 podjął posługę jako wikariusz w Bratkowicach[30]. Cztery lata później został ekspozytem kościoła w Małkowicach[31]. W marcu 1958 prowadził nauczanie misji świętych w ponad dziesięciotysięcznej parafii w Leżajsku, które cieszyło się ogromnym zainteresowaniem. W trakcie trwania misji do sakramentu pokuty i pojednania przystąpiło ponad 4500 wiernych i rozdano blisko 6200 komunii świętych[32]. W 1959 jako proboszcz objął parafię w Izdebkach[33], a następnie w Malawie. Zamierzał także ekskardynować do archidiecezji wrocławskiej[34]. Po latach został odznaczony Honorową Odznaką za Tajne Nauczanie w latach '39-45.
Emerytura
Wobec pogarszającego się stanu zdrowia w 1968 na własną prośbę przeszedł na emeryturę. Po rezygnacji z funkcji proboszcza parafii w Malawie dostał od bp. Ignacego Tokarczuka nominację na godność kanonika honorowego przemyskiego, której jednak nie przyjął[35]. Jako emeryt zamieszkał w Chmielniku, a później u rodziny w Kruhelu[36]. W 1970 zamieszkał jako rezydent w Krasiczynie, gdzie wspomagał w posłudze duszpasterskiej swojego siostrzeńca księdza Stanisława Bartmińskiego[37].
Ostatnie lata życia zmagał się z moniliazą. Zmarł nagle w wieku 74 lat na udar mózgu w przemyskim szpitalu. Pochowany w rodzinnym grobowcu na cmentarzu parafialnym przy kościele św. Wojciecha w Kruhelu Małym (obecnie w granicach Przemyśla)[38]. Uroczystościom pogrzebowym przewodniczył biskup pomocniczy przemyski Stanisław Jakiel[39].
Osoba i życie księdza Floriana Zająca – „kapłana niezłomnego” – zostały wykorzystane jako pierwowzór postaci ks. Bernarda Grochowskiego, który był proboszczem parafii w Tulczynie przed objęciem tej funkcji przez ks. Antoniego Wójtowicza (do 1977 roku). Serialowy ksiądz Bernard był wujem ks. Antoniego, który to opiekował się nim podczas jego ostatnich dni życia[40]. Serial emitowany był w latach 2000–2012 na antenie TVP1[41] oraz w TVP Polonia.
↑Zespół redakcyjny: Zburzone nienawiścią - Jasło - wydźwignięte pracą. Jasło: Stowarzyszenie Miłośników Jasła i Regionu Jasielskiego, 1997. ISBN 83-908141-0-2. Brak numerów stron w książce
↑ks. Stanisław Bartmiński: Przemyscy księża. Rocznik 1959. Wspomnienia z okazji 50 - lecia kapłaństwa. Krasiczyn: 2013. Brak numerów stron w książce
↑Stanisław Bartmiński: Z chałupy w świat: losy potomków Franciszki i Mieczysława Bartmińskich w osiemdziesięciolecie ich ślubu. Przemyśl: 2014. ISBN 978-83-939678-3-4. Brak numerów stron w książce
↑StanisławS.BartmińskiStanisławS., Krasiczyn, dzieje parafii i społeczności naszkicowane przez starego proboszcza, Krasiczyn-Przemyśl, 2010. Brak numerów stron w książce
↑Stanisław Fryc: Wspomnienia żołnierzy NOW-AK z powiatu jasielskiego. Jasło: 2001. Brak numerów stron w książce
