Dzielżan jesienny (Helenium autumnale L.) – gatunek rośliny należący do rodziny astrowatych. Występuje w naturze na rozległym obszarze Ameryki Północnej – na północy od Terytoriów Północno-Zachodnich w Kanadzie po Kalifornię, Teksas i Florydę na południu[3][4]. Uprawiany jest jako roślina ozdobna, ceniona ze względu na długotrwałe kwitnienie[5]. W niektórych krajach Europy i Azji notowany jest jako dziczejący[3]. W Polsce ma status niezadomowionego efemerofita – w naturze obserwowany jest sporadycznie i tylko przejściowo[6][7].
Morfologia
Pokrój
Roślina zielna o prosto wzniesionych, pojedynczych pędach, rozgałęziających się w górnej części i osiągających zwykle od 50 do 130 cm wysokości[4]. Łodyga jest tęga[5], mocno oskrzydlona, owłosiona mniej lub bardziej (zawsze mocniej w dolnej części)[4].
Skrętoległe, niezbyt liczne, siedzące (zbiegające nasadami w skrzydełka)[5], w różnym stopniu owłosione, zwykle znacznie[4]. Liście są lancetowate do eliptycznych, nieco węższe w dolnej i górnej części pędu, szersze w części środkowej. Liście dolne więdną w czasie kwitnienia, czasem są klapowane lub całobrzegie, wyższe są całobrzegie lub ząbkowanych[4]. Blaszka na końcu jest zaostrzona. Liście osiągają od 3 do 12 cm długości[5].
Zebrane w koszyczki, a te w liczbie od kilku do kilkudziesięciu (czasem ponad 100)[4] w baldachogrona na szczycie pędu[5]. Szypułki koszyczków są mniej lub bardziej owłosione i osiągają 3–10 cm długości[4]. Koszyczki osiągają 5 cm średnicy. Okrywa koszyczków jest półkulista do kulistej[5], o średnicy do 2 cm[4]. Listki okrywy są lancetowate do szydlastych, osiągają 0,5 cm długości[5] i są owłosione[4]. Intensywnie żółte, żeńskie kwiaty języczkowate na brzegu koszyczka występują w liczbie od 8 do 21, języczki są klinowate (rozszerzone na szczycie), na wierzchołku z trzema łatkami, osiągają do 12 mm długości[5]. W środkowej części koszyczka znajduje się kilkaset rurkowatych kwiatów obupłciowych, o koronach żółtych do żółtobrązowych[4], o łatkach omszonych[5].
Niełupki do 2 mm długości, słabiej lub mocniej[4], przylegająco owłosione[5]. Łuski puchu kielichowego całobrzegie, ościste, do 1,5 mm długości[4].
Gatunki podobne
Najbardziej podobny jest Helenium virginicum różniący się trwałymi w czasie kwitnienia liśćmi w dolnej części pędu i zwykle całobrzegimi liśćmi w środkowej części pędu[8]. Z gatunków uprawianych w Europie Środkowej dzielżan BigelowaH. bigelowii różni się niższymi (do 90 cm), słabiej rozgałęzionymi pędami, z dłuższymi (10–30 cm) i słabo owłosionymi szypułami koszyczków; dzielżan krętyH. flexuosum ma liście całobrzegie, wzniesione liście i nieco jajowato wydłużoną okrywę koszyczków[5][8]; dzielżan HoopesaH. hoopesii ma niskie, nieoskrzydlone pędy (do 60 cm)[9].
Biologia i ekologia
Bylina kwitnąca od lipca do października[4][5], czasem do listopada[4]. W naturze rośnie nad wodami (strumieniami, rowami, jeziorami), na przydrożach i skrajach pól, na obszarach górskich sięgając do 2600 m n.p.m.[4]
Zastosowanie i uprawa
Roślina uprawiana w rabatach bylinowych jako ozdobna dla efektownych kwiatostanów i długotrwałości kwitnienia w ciągu niemal całego lata i do jesieni[5]. Kwiatostany nadają się także jako kwiaty cięte[9]. Liczne odmiany ozdobne mieszańcowego pochodzenia określane są zbiorowo jako dzielżan ogrodowy H. ×hybridum[5] (w większości wywodzą się one od dzielżana jesiennego)[9]. Kwiaty są miododajne[9].
Dzielżany rozmnaża się z nasion lub przez podział roślin[5], wykonywany zimą i wczesną wiosną. Wiosną można też ukorzeniać sadzonki wierzchołkowe. Rośliny te wymagają gleb dość żyznych, niezbyt suchych i miejsc nasłonecznionych. Ze względu na wyjaławianie gleby powinny być przenoszone po kilku latach uprawy na nowe stanowisko[9].
Przypisy
↑Michael A.M.A.RuggieroMichael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-08-29](ang.).
↑B. Tokarska-Guzik, Z. Dajdok, M. Zając, A. Zając, A. Urbisz, W. Danielewicz: Rośliny obcego pochodzenia w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem gatunków inwazyjnych. Warszawa: Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska, 2012, s. 133. ISBN 978-83-62940-34-9.
↑LucjanL.RutkowskiLucjanL., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, wyd. drugie, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2014, s. 476, ISBN 978-83-01-14342-8.
↑ abMark W. Bierner: Helenium Linnaeus. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2021-08-29].
↑ abcdeJacekJ.MarcinkowskiJacekJ., Byliny ogrodowe : produkcja i zastosowanie, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, [cop. 2002], s. 237, ISBN 83-09-01751-0, OCLC749557572.
