PROFILBARU.COM

Cybernetyka społeczna, socjocybernetyka (gr. [κυβερνήτης] kybernetes – „sternik; zarządca”, od [κυβερνᾶν] kybernán – „sterować; kontrolować”, ang. social cybernetics) – nauka o procesach, celach i metodach sterowania społeczeństwem.

Charakterystyka cybernetyki społecznej

Stosując metody matematyczne i statystyczne oraz analizę jakościową zachowań społecznych różnorakich podmiotów, cybernetyka społeczna dąży do określenia możliwości, warunków i skutecznych sposobów sterowania zjawiskami i procesami społecznymi. Interdyscyplinarny charakter cybernetyki społecznej polega na wykorzystaniu i integrowaniu dorobku cybernetyki ogólnej oraz dorobku takich nauk społecznych jak: socjologia, psychologia społeczna, politologia, prawoznawstwo, ekonomia itp. Cybernetyka społeczna jest związana także z teorią procesów informacyjnych w społeczeństwie, na nich bowiem opierają się w dużej mierze mechanizmy sterowania społecznego.

Przez długie wieki sztuka sterowania ludźmi była domeną wtajemniczonych, którzy zazdrośnie strzegli swego monopolu. Od czasu powstania cybernetyki społecznej sytuacja uległa pod tym względem istotnej zmianie. Cybernetyka – jako nauka o procesach sterowania – zaczęła wyjaśniać pewne ogólne prawidłowości występujące we wszelkich procesach sterowniczych, zaś cybernetyka społeczna – ogólne prawa rządzące procesami sterowania społecznego. Znajomość tych praw może być bardzo pomocna tym wszystkim ludziom, którzy czynnie uczestniczą w tego rodzaju procesach. Podobnie jak wszelka wiedza naukowa, również i wiedza z zakresu cybernetyki społecznej może być wykorzystana do różnych celów: z jednej strony można ją wykorzystać, aby sprawniej osiągnąć pozytywne cele społeczne, a z drugiej – w celu manipulowania ludźmi, czyli sterowania nimi wbrew ich interesom. Jednakże nawet biorąc pod uwagę tę drugą możliwość, trzeba stwierdzić, że nic chyba nie może skuteczniej zapobiec manipulowaniu ludźmi, jak znajomość ogólnych praw cybernetyki społecznej, bowiem manipulacja ludźmi może być skuteczna tylko wówczas, gdy jej technika nie jest znana tym, którzy jej podlegają. Cybernetyka społeczna nawiązuje do idei łączenia nauk społecznych i humanistycznych z naukami przyrodniczymi ścisłymi. Cybernetyka była wykorzystywana przez ideologię scjentystyczną. Scjentyzm przeceniał percepcję na niekorzyść praktyki. Traktował społeczeństwo jako zbiór biologicznych maszyn, nie zaś za inteligentne byty obdarzone refleksyjnością^[1].

Nurty badawcze w cybernetyce społecznej

Psycho- i socjocybernetyka tworzona była w krajach bloku wschodniego, zwłaszcza w ZSRR, przez niektórych naukowców jako propagandowa odpowiedź władz sowieckich na cybernetykę Norberta Wienera^[2]. Na zachodzie istniała i istnieje socjocybernetyka[1], lecz jej korzenie pochodzą z cybernetyki N. Wienera[2], a nie z cybernetyki rozwijanej w krajach socjalistycznych. Stalinowska „krytyka” cybernetyki jako „pseudonauki burżuazyjnej” zaatakowała przede wszystkim uczniów Wienera, jak prof. Jana Trąbkę. Jednakże wielu naukowców uważa komunistyczne klony cybernetyki za pseudonaukę, które zniknęły wraz z rozpadem ZSRR^[3].

Odmienne podejście od cybernetyki rozwijanej na zachodzie i wschodzie reprezentowali przedstawiciele tzw. polskiej szkoły psychocybernetyki i cybernetyki społecznej, której głównymi przedstawicielami są Marian Mazur, Józef Kossecki, Zbigniew F. Zaniewski, Olgierd Cetwiński, Władysław Szostak, Jolanta Wilsz, czy Wiesław W. Szczęsny. Zasadnicza różnica tkwi w sposobie traktowania opisywanych zjawisk. Cybernetyka rozwinęła się w trakcie i po II wojnie światowej na skutek potrzeb praktycznych. To spowodowało, że dominujące znaczenie osiągnęła cybernetyka techniczna, która bada i opisuje zjawiska deterministyczne (także w ujęciu Norberta Wienera), w których określonemu bodźcowi zawsze odpowiada określone następstwo (reakcja). Taka geneza języka naukowego (pojęć) powoduje trudności w przedstawianiu niedeterministycznych zjawisk społecznych. Dodatkowym utrudnieniem jest częste traktowanie przez cybernetyków odrębnych przestrzennie obiektów jako osobnych systemów, mimo iż niektóre z nich spełniają takie same funkcje (są więc jednym systemem, co najwyżej składającym się kilku podsystemów). Zaś Marian Mazur opracował podstawy teoretyczne umożliwiające przedstawianie zjawisk społecznych w sposób ścisły (m.in. rozróżnianie funkcji systemów od oddzielności przestrzennej obiektów) i stochastyczny (prawdopodobnościowy), w którym określonemu bodźcowi może odpowiadać wiele różnych następstw (reakcji), zależnych od aktualnych stanów oddziałujących ze sobą systemów, bądź systemu i jego otoczenia (traktowanego jako system). Tym samym umożliwiają one opisywanie procesów rzeczywiście obserwowanych w społeczeństwie.

Marian Mazur, stworzył teorię systemów autonomicznych („autonomów”, we wcześniejszych opracowaniach zwanych równorzędnie, ale mniej poprawnie terminologicznie „układami samodzielnymi”), którą opublikował w swej książce „Cybernetyczna teoria układów samodzielnych” (1966), a następnie rozwinął w pracy „Cybernetyka i charakter” (1976). System autonomiczny, zgodnie z określeniem M. Mazura, jest to taki system, który ma zdolność do sterowania się i może przeciwdziałać utracie tej swojej zdolności; albo inaczej mówiąc, jest swoim własnym organizatorem i steruje się we własnym interesie. Konkretnym przypadkiem systemu autonomicznego jest człowiek (gdyż spełnia wszystkie warunki określone dla s.a.), a także zorganizowane społeczeństwo (jak poprzednio). W związku z tym teoria ta dostarczyła skutecznych narzędzi do analizowania procesów sterowania postępowaniem ludzi. Na bazie omawianej teorii Józef Kossecki opracował podstawy teoretyczne polskiej szkoły „cybernetyki społecznej”^[4]. Wiesław W. Szczęsny pracujący głównie na UW rozwijał koncepcje M. Mazura w zakresie teorii wychowania, a zwłaszcza antropologii systemowej. Zbigniew F. Zaniewski pracujący na uczelniach i organizacjach edukacyjnych w Warszawie i Łodzi jest m.in. autorem wdrażanych w różnych zakładach przemysłowych kompleksowych taryfikatorów kwalifikacyjnych, czy oryginalnej metody opisu stanowisk pracy – InPOST, opracowanej na podstawie teorii systemów autonomicznych. W latach 80. zajmował się również zastosowaniem wspomnianej teorii w kryminologii.

Przypisy

↑ EricE. Maigret EricE., Socjologia komunikacji i mediów, s. 172, 2012 .
↑ Sociocybernetics: Complexity, Autopoiesis, and Observation of Social Systems, by Felix Geyer (Editor), Johannes van der Zouwen (Editor), Greenwood Press, 2001.
↑ From Newspeak to Cyberspeak: A History of Soviet Cybernetics. By Slava Gerovitch, MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 2002.
↑ Jako opozycjonista polityczny i nowator naukowy Józef Kossecki nie był popierany przez władze komunistyczne, czego dowodzi rozwiązanie w czasie stanu wojennego kierowanego przez niego Zakładu Cybernetyki Społecznej i Metodologii Nauk Społecznych na WSP w Kielcach i zwolnienie jego pracowników. Również jego publikacje były recenzowane przez cenzurę, pod kątem nieujawniania informacji istotnych dla sterowania społecznego, zwłaszcza w Polsce. Przykładem książka „Jak sterować społeczeństwem” (1984), z której usunięto dwa podrozdziały dotyczące tej tematyki.

Bibliografia

Antoszewski A., Herbut R., red., Leksykon politologii. Wyd. 6 popraw. i uzup. Agencja Wydawniczo-Reklamowa Atla 2, Wrocław 2004. ISBN 83-88555-46-4.
Kossecki J., Cybernetyka społeczna. Wyd. 2 rozsz. PWN Warszawa 1981. ISBN 83-01-02314-7.