Polska
mazowieckie
Warszawa
ul. Mariańska 1
modernistyczny historyzm[2]
Henryk Julian Gay
1924
1925
Budynek Kasy Chorych[3], właśc. budynek Ambulatorium Centralnej Dzielnicy Kasy Chorych m.st. Warszawy[4], także budynek Ubezpieczalni Społecznej[5] – zabytkowy budynek znajdujący się przy ulicy Mariańskiej 1 róg ulicy Pańskiej w warszawskiej dzielnicy Śródmieście.
Budynek został wzniesiony w latach 1924–1925 dla stołecznej Kasy Chorych w miejscu kamienicy z lat 60. XIX wieku, która znajdowała się u zbiegu ulic Mariańskiej i Pańskiej (nr 34)[4]. Powstał według projektu Henryka Juliana Gaya w stylu modernistycznego historyzmu[2], w formach neobaroku i neoklasycyzmu[4]. Autorem detalu rzeźbiarskiego był prawdopodobnie Zygmunt Otto[2]. Był to największy i najbardziej reprezentacyjny obiekt spośród kilku wybudowanych, przekształconych lub przejętych przez warszawską Kasę Chorych w latach 20. XX wieku[6].
Po przekształceniu w 1934 roku kas chorych w ubezpieczalnie społeczne budynek stał się siedzibą jednego z czterech obwodów leczniczych Ubezpieczalni Społecznej w Warszawie[7]. Mieściła się w nim m.in. specjalistyczna przychodnia lekarska, pracownia analityczno-diagnostyczna i apteka[8].
W czasie obrony Warszawy, 9 września 1939 roku, do budynku przeniesiono Centralę Ubezpieczalni Społecznej[9]. We wrześniu 1939 roku został on nieznacznie uszkodzony[10].
W listopadzie 1940 roku budynek znalazł się na terenie getta[11]. Stał się wtedy siedzibą żydowskiej Szkoły Pielęgniarek kierowanej przez Lubę Blum-Bielicką[12]. Wraz z tzw. małym gettem został wyłączony z dzielnicy zamkniętej i włączony do „aryjskiej“ części miasta w sierpniu 1942 roku, w trakcie wielkiej akcji deportacyjnej[13].
W czasie powstania warszawskiego, od 3 sierpnia 1944 roku, w budynku mieścił się szpital powstańczy zgrupowania „Chrobry II”, zorganizowany przez dra Romana Bornsteina[14]. Łóżka, narzędzia chirurgiczne oraz inne elementy wyposażenia na potrzeby nowo utworzonego szpitala przekazali właściciele przedsiębiorstwa Konrad, Jarnuszkiewicz i Spółka[15]. W związku z rosnącą liczbą rannych liczbę miejsc w szpitalu zwiększono do 60–70, a później do około 150[16]. 20 sierpnia 1944 roku szpital został zbombardowany przez Niemców i rannych przeniesiono m.in. do kamienicy przy ul. Złotej 22[14][17]. Potem jednak wznowił działalność w pierwotnej lokalizacji i przyjmował rannych do kapitulacji powstania[14]. Po kapitulacji stał się punktem zbiorczym dla rannych ewakuowanych z miasta[14].
W latach 1945–1946 uszkodzony w 1944 roku budynek – jedyny zachowany przy ulicy Mariańskiej[18] – został wyremontowany[2]. W 1947 roku wznowiły w nim działalność laboratorium analityczne i apteka[19]. W 1948 roku w budynku otwarto Ośrodek Badań Chorób Zawodowych i Zakład Chirurgii Stomatologicznej[19].
W 1975 roku budynek został wpisany do rejestru zabytków nieruchomych[1]. W latach 90. XX wieku umieszczono na nim tablicę upamiętniającą Lubę Blum-Bielicką i żydowską Szkołę Pielęgniarek[20].
W 2002 roku zarządca budynku, Samodzielny Publiczny Zespół Zakładów Opieki Zdrowotnej Warszawa Śródmieście, wystąpił o wykreślenie go z rejestru, uzasadniając to złym stanem stropów[21]. Generalna konserwator zabytków nie wyraziła na to zgody[21].
Narożny, trzypiętrowy budynek składa się z dwóch skrzydeł frontowych i jednotraktowej oficyny północnej[4]. Elewacje dzielą się na trzy segmenty: siedmioosiową fasadę od strony ulicy Mariańskiej, pięcioosiową od strony ulicy Pańskiej oraz trójosiowy segment narożny z zaokrąglonym narożnikiem na osi środkowej[4]. Budynek został nakryty dwuspadowymi dachami[22].
W trójkątnym szczycie przebito oculus i umieszczono napis „Kasa Chorych” (zastąpiony w latach 30. napisem „UBEZPIECZALNIA SPOŁECZNA W WARSZAWIE”)[23]. W ozdobne kraty okienne parteru wpleciono monogramy „KCh” a nad drzwiami w narożniku umieszczono napis „APTEKA“[24].