De naam van het dorp werd voor de eerste maal vermeld in 1173 als Banele, wat de bestanddelen banne (rechtsgebied) en lo (bos) bevat.
Geschiedenis
Balen was een dorp in de Voogdij Mol, Balen en Dessel, dat oorspronkelijk in bezit was van de Abdij van Corbie en later een zelfstandige heerlijkheid werd. De families Van Bocholt, De Renesse van Furstenberg en De Mol waren belangrijke heersersgeslachten.
Het dorp ontleende welvaart aan het feit dat er een aantal wegen samenkwamen, en er ontstond ook enige huisnijverheid.
In 1881 startte een zinksmelter van Vieille Montagne, in 1889 gevolgd door de kruitfabriek La Forcite. Deze fabrieken vestigden zich in Wezel en hierdoor werd Balen sterk geïndustrialiseerd. De landbouw werd ook steeds belangrijker, daar de heide eind 19e eeuw eveneens werd ontgonnen.
De Heilige Odrada was mogelijk afkomstig uit Scheps, nabij Balen.
Tweede Wereldoorlog
De gemeente werd rond 16 mei 1940 bezet door het Duitse leger en bevrijd op 24 september 1944. Minstens 1 weerstander werd naar het Auffanglager van Breendonk getransporteerd.[2]
Het Vlaams Belang kwam niet opnieuw op. Alle Balense gemeente-, OCMW- en politieraadsleden van het Vlaams Belang verlieten eind juni de partij en hadden de nieuwe partij Beter Balen opgericht.[8] Burgemeester Johan Leysen (CD&V) leidt een coalitie bestaande uit CD&V en sp.a. Samen vormen ze de meerderheid met 16 op 27 zetels.
De rode cijfers naast de gegevens duiden aan onder welke naam de partijen telkens bij een verkiezing opkwamen, rode letters duiden de kartels aan. De zetels van de gevormde meerderheid staan vetjes afgedrukt. De grootste partij is in kleur. (*) 1982: SD (3,65%) / 2018: Lijst Participatie (1,69%)
De bijnaam van de Balenaars is: Kruiers. De reden kan zijn dat de patroonheilige van de kerk, de Heilige Andreas, ook patroon van de kruiers is. Het volksverhaal rept ervan dat de bewoners de kerk een aantal malen wilden verplaatsen, en daartoe een kruiwagen geschikt achtten. In 1987 werd een beeldje van de kruier geplaatst.
Musea
Het Kruiersmuseum, in het voormalig gemeentehuis, is een heemkundemuseum.