PROFILBARU.COM

	Көне парсы тілі
Елдер:	Иран
Күйі:	орташа парсы тіліне дамыды
Классификация
Санаты:	Еуразия тілдері
	Үнді-Еуропа Үнді-Иран тармағы Иран тобы Оңтүстік-батыс топ тармағы
Жазуы:	парс. сына жазуы
Тіл коды
ISO 639-1:	-
ISO 639-2:	peo
ISO 639-3:	peo
	Тағы қараңыз: Жоба:Лингвистика

Көне парсы тілі - куәландыратын жазбаша екі ескі ежелгі иран тілдерінің (екіншісі - діни авесталық тіл) бірі. Онда монументалды жазулар, балшықты тақталарындағы бюрократиялық құжаттар, Ахеменид дәуірінің мөрлері (б.з.д. шам. 600-300) ұсынылған. Ежелгі парсы жазуларының үлгілері заманауи Иран, Ирак, Түркия және Мысыр аумағында табылған.

Жіктеме

Ежелгі парсы тілі ежелгі иран тілдеріне жатады, олар оңтүстік-батыс кіші тобына кіретін иран тілдеріне жатады. Ежелгі парсы тілі үндіеуропалық отбасының үндіиран тармағына жатады. Авесталық тіл оңтүстік-батыс иран тілдеріне жатпайды.

Жазуы

Толық мақаласы: Көне парсы сына жазуы

Ежелгі парсы мәтіндері б.з.д. VI—IV ғасырларға жатады. Олар сына түрінде жазылған, мүмкін, Дарийдің кезінде оның істерін жазу мақсатында ойлап табылған. Кир, Аршам және Арьяраманың мәтіндерін жазу уақыты әлі дәл анықталмады. Бұл одан кейінгі жазба болуы мүмкін. Бірнеше белгілер ғана шумерлік мен аккадтыққа ұқсас. Сына жазуларында дауыстыларды белгілеу үшін 3 таңба бар: <a, i, u>, 33 дауыссыздар <CV>, 8 идеограмма немесе логограмма деп аталатын, яғни бүкіл сөзді (саулық түсініктер) білдіретін белгілер. Сонымен қатар, сандар мен бөлгіш белгілерді белгілейтін белгілер бар. Хат - буын жүйелі болып келеді. Консонанттық белгілер дауыссыз және дауысты дыбыстарының тіркесін білдіреді <CV>. Небәрі, 4 <Ci> және 7 Cu> белгілері бар, қалғандары - <Ca>.

Лингвистикалық сипаттамасы

Фонетика мен фонологиясы

Фонологиялық жүйе жанама-этимологиялық әдіспен анықталады. Дауыстының жүйесі ұзақтылығы үш жұп монофтондармен және екі жұп дифтондармен ұсынылған. r буын нұсқасы дыбыстық жүйесіне жатады.

Дауыстылар

Бастапқа кезеңі:

Қысқа: /a/ /i/ /u/
Созылыңқы: /aː/ /iː/ /uː/
Дифтонгтар: /ai/ /au/ /āi/ /āu/
r

Соңғы кезеңі (патшалардың манифесін жазу уақыты):

a ā
i ē āi
ī
u ô āu
ū

Дауыссыздар

	Еріндік дауыссыздар		Тіс / Альвеола		Жіңішке		Тіларты		Жұтқыншақты
Шұғыл	p /p/	b /b/	t /t/	d /d/	c /c/	j /ɟ/	k /k/	g /g/
Мұрын жолды		m /m/		n /n/
Сүзілмелі	f /f/		θ /θ/		ç /ç/		x /x/		h /h/
Ызың			s /s/	z /z/	š /ʃ/
Ротациралы				r /r/
Жанама				l /l/
Жартылай дауысты		v /ʋ/				y /j/

l дауыссыздар тек екі кірме меншікті аттарда кездеседі: haldita (адамның аты) және dubāla (Вавилондағы аймақ).

Морфологиясы

Зат есім

Көне парсының тамырлары: Әрқайсысында морфологиялық көрсеткіштер болған 3 тек (аталық, аналық және орта) болды. Сөйлемнің түріне қарай, зат есімдерді -a, -ā, -i, -ī, -u, -ū, -au және дауыссыздар (олардың ішінде -аr арасында бөлек ажырата алатын) ерекшеленеді.

	-a			-am			-ā
	Жек.	Екі ж.	Көпше	Жек.	Екі ж.	Көпше	Жек.	Екі ж.	Көпше
Атау	-a	-ā	-ā, -āha	-am	-ā	-ā	-ā	-ā	-ā
Атау (вокатив)	-ā	-ā	-ā	-am	-ā	-ā	-ā	-ā	-ā
Табыс	-am	-ā	-ā	-am	-ā	-ā	-ām	-ā	-ā
Көмектес	-ā	-aibiyā	-aibiš	-ā	-aibiyā	-aibiš	-āyā	-ābiyā	-ābiš
Барыс	-ahyā, -ahya	-aibiyā	-aibiš	-ahyā, -ahya	-aibiyā	-aibiš	-āyā	-ābiyā	-ābiš
Шығыс	-ā	-aibiyā	-aibiš	-ā	-aibiyā	-aibiš	-āyā	-ābiyā	-ābiš
Ілік	-ahyā, -ahya	-āyā	-ānām	-ahyā, -ahya	-āyā	-ānām	-āyā	-āyā	-ānām
Жатыс	-aiy	-āyā	-aišuvā	-aiy	-āyā	-aišuvā	-āyā	-āyā	-āšuvā

	-iš			-iy			-uš			-uv
	Жек.	Екі ж.	Көпше	Жек.	Екі ж.	Көпше	Жек.	Екі ж.	Көпше
Атау	-iš	-īy	-iya	-iy	-in	-īn	-uš	-ūv	-uva	-uv	-un	-ūn
Атау (вокатив)	-i	-īy	-iya	-iy	-in	-īn	-u	-ūv	-uva	-uv	-un	-ūn
Табыс	-im	-īy	-iš	-iy	-in	-īn	-um	-ūv	-ūn	-uv	-un	-ūn
Көмектес	-auš	-ībiyā	-ībiš	-auš	-ībiyā	-ībiš	-auv	-ūbiyā	-ūbiš	-auv	-ūbiyā	-ūbiš
Барыс	-aiš	-ībiyā	-ībiš	-aiš	-ībiyā	-ībiš	-auš	-ūbiyā	-ūbiš	-auš	-ūbiyā	-ūbiš
Шығыс	-auš	-ībiyā	-ībiš	-auš	-ībiyā	-ībiš	-auv	-ūbiyā	-ūbiš	-auv	-ūbiyā	-ūbiš
Ілік	-aiš	-īyā	-īnām	-aiš	-īyā	-īnām	-auš	-ūvā	-ūnām	-auš	-ūvā	-ūnām
Жатыс	-auv	-īyā	-išuvā	-auv	-īyā	-išuvā	-āvā	-ūvā	-ušuvā	-āvā	-ūvā	-ušuvā

Сын есім

Сын есімнің Салыстырмалы шырай -tara-, -θara- , -iyah-,-īyah- жұрнақтары арқылы жасалады

Таңдаулы шырай

-tama-, -išta-

Салыстырмалы және таңдаулы шырайлар сын есімдердің жай шырайынан (кейде басқа түбірден) өзгеше болуы мүмкін: tunuva(n)t «күшті, мықты» салыстырмалы шырай tauvīyah; vazarka «ұлы» - таңдаулы шырай maθišta «аса зор»; dura «алыс» - таңдаулы шырай duvaišta «өте алыс».

Есімдік

Жіктеу

Жақ	Жек.	Көпше
1.	adam	vayam
2.	tuvam	-
3.	hauv	-

- Жіктеу есімдігінің септелуі

1-жақ

Септік	Жек.	Көпше
Атау	adam	vayam
Табыс	mām	-
Ілік	manā	amāxam
Барыс	-	amāxam
Шығыс	-ma	-

2-е лицо

Септік	Жек.	Көпше
Атау	tuvam (tuva)	-
Табыс	θuvam	-
Ілік	-taiy	-
Барыс	-taiy	-
Шығыс	-	-

Тәуелдеу
Сілтеу

Сол, анау, сонау

Жек.

Септік	Аталық т.	Аналық т.	Орта т.
Атау	hauv	hauv	ava
Табыс	avam	avām	ava
Ілік	avahayā	-	avahayā
Барыс	avahayā	-	avahayā
Шығыс	avanā	-	avanā
Көмектес	avanā	-	avanā

Көпше

Септік	Аталық т.	Аналық т.	Орта т.
Атау	avaiy	*avā	avā
Табыс	avaiy	*avā	avā
Ілік	avaišam	-	-
Барыс	avaišam	-	-

Осы, бұл, бұны

Жек.

Септік	Аталық т.	Аналық т.	орта т.
Атау	iyam	iyam	ima
Табыс	imam	imām	ima
Ілік	-	ahayāyā	-
Барыс	-	ahayāyāʰ	-
Шығыс	anā	-	-
Жатыс	-	ahayāyā	-

Көпше

Септік	Аталық т.	Аналық т.	Орта т.
Атау	imaiy	imā	-
Табыс	imaiy	imā	-
Ілік	imaišam	-	-
Барыс	imaišam	-	-
Шығыс	-	-	imaibiš
Көмектес	-	-	imaibiš

Сұрау
Белгісіздік
Болымсыз
Қатыстық

Қайсысы

Жек.

Септік	Аталық т.	Аналық т.	Орта т.
Атау	haya	hayā	taya
Табыс	tayam	tayām	taya
Көмектес	tayanā	-	-
Шығыс	tayanā	-	-

Көпше

Септік	Аталық т.	Аналық т.	Орта т.
Атау	tayaiy	tayā,tayaiy	-
Табыс	-	tayā	tayā
Ілік	-	tayaišam	tayaišam
Барыс	-	tayaišam	tayaišam

Сан есім

Есептік

Логограммалармен белгіленген есептік сан есімнің тек біреуі ғана белгілі: aiva «бір».

Реттік

Мәтіндер duvitīya «екінші», θritīya «үшінші», navama «тоғызыншы» деп аталатын реттік сан есімінің үш мысалы ғана табылды.

Етістік

Уақыт

Осы шақ

**Осы шақ, сабақты етіс**
		Бейтақырыптық күйі	Тақырыптық күйі
		'болу'	'әкелу'
Жек.	1 жақ	a^hmiy	barāmiy
Жек.	3 жақ	astiy	baratiy
Көпше	1 жақ	a^hmahay	barāmahay
Көпше	3 жақ	hatiy	baratiy

Келер шақ
Имперфект

**Аяқталмаған өткен шақ (имперфект), сабақты етіс**
		Бейтақырыптық күйі	Тақырыптық күйі
		'жасау'	'болу'
Жек.	1 жақ	akunavam	abavam
Жек.	3 жақ	akunauš	abava
Көпше	1 жақ	akumā	abavāmā
Көпше	3 жақ	akunava	abava

Көне парсы жазбаларындағы имперфекттің ең жиі қолданылатын формалары: аһа «ол болды, олар болды», abava «ол болды, олар болды (біреу)» adurujiya «ол өтірік айтқан, олар өтірік айтқан», aθaha «ол айтқан, олар айтқан», akunavam «мен жасадым», akunauš «ол жасады», frābara «ол берді, олар берді».

Имперфекті қолдану мысалдары:

adam Dārayavauš xšāyaθiya vazarka xšāyaθiya xšāyaθiyānām xšāyaθiya dahayūnām Vištāspahayā puça Haxāmanišiya haya imam tacaram akunauš — «Мен - Дарий, ұлы патша, патшалардың патшасы, аймақтың патшасы, Гистасптың ұлы, Ахеменид, осы сарайды салдырттым (тұрғыздым)».

iyam Gaumāta haya maguš adurujiya avaθā aθaha adam Bardiya amiy haya Kurauš puça adam xšāyaθiya amiy — «Бұл Гаумата, сиқыршы, өтірік айтты; осылай айтты: «Мен - Бардия, Кирдің ұлы, мен - патшамын».

yaθā Kabūjiya Mudrāyam ašiyava pasāva kāra arīka abava — «Камбиз Египетке барғанда, әскер бүлікші болды».

Перфект
Перифрастық перфект
Плюсквамперфект
Аорист

Етіс

Сабақты
Орта

(осы шақтың тақырыптық пішіні -aiy-, -ataiy-)

Ырықсыз

(-ya-). Көне парсыда 1 және 3 жақ етістік формалары куәландырылған. Екі жақты санның осы шаққа қалыптасқан түрі: ajīvatam «екеуіде өмір сүрді».

Рай

Ашық
Бұйрық

Сабақты етіс

Жек.

Жақ	Бейтақырыпт.	Тақырыпт.
2	-diy	-a
3	-tuv	-atuv

Көпше

Жақ	Бейтақырыпт.	Тақырыпт.
2	-ta	-
3	-(n)tuv	-

Орта етіс

Жек.

Жақ	Бейтақырыпт.	Тақырыпт.
2	-šuva	-aʰuva
3	-	-atām

Мысалы, jadiy «өлтір», paraidiy «кет», pādiy «сақта», dadātuv «ол берсін», kunautuv «ол істесін».

Шартты
Қалау
Әлеуетті
Инъюнктив

Инъюнктив ашық райдың аугментсіз имперфектіне ұқсас формасы. Кейде имперфекттің немесе осы шақтың ашық райына ұқсас мағынада қолданылады (әсіресе, егер етістіктен кейін үстеу болмаса). Көбіне инъюнктив ерікті түстермен келер шақтың мағынасына ие болған. Мысалдар: mā tarsam «қорықпаймын», mā avarada «кетудің қажеті жоқ», paraitā «олар кетсін», ja(n)tā «оларды өлтірсін», mā apagaudaya «саған болдырмаудың керегі жоқ».

Жіктелмейтін етістік түрі

**осы шақ есімшесі**
Сабақты етіс	Орта етіс
-nt-	-amna-

**Ырықсыз етістегі өткен шақтың есімшесі**
-ta-

**Етістіктің болымсыз түрі**
-tanaiy

Лексикасы

Үндіиран тармағы	Көне парсыша	Орташа парсыша	Қазі. парс. т.	Мағынасы
*aśva	as(p)a	asp	asb اسب	ат
*kāma	kāma	kām	kām کام	тілек
*daiva	daiva	dēv	div دیو	дәу, жын
*j́raya	draya	drayā	daryā دریا	теңіз
*j́hasta	dasta	dast	dast دست	қол
*bhāgī	bāji	bāj	bāj باج/باژ	алым
*bhrātr-	brātar	brādar	barādar برادر	бауыр
*bhūmī	būmi	būm	būm بوم	аймақ, ел
*martya	martiya	mard	mard مرد	еркен
*māsa	māha	māh	māh ماه	ай
*vāsara	vāhara	vahār	bahār بهار	көктем
*sthūnā	stūnā	stūn	sotūn ستون	бағана
*cyāta	šiyāta	šād	šād شاد	бақытты
*arta	arta	ard	ard اَرد	ақиқат
*draugh-	drauga	drō	dorōgh دروغ	жалған

Әдебиет

Brandenstein, Wilhelm (1964), Handbuch des Altpersischen, Wiesbaden: O. Harrassowitz
Hinz, Walther (1966), Altpersischer Wortschatz, Nendeln, Liechtenstein: Kraus
Kent, Roland G. (1953), Old Persian: Grammar, Texts, Lexicon, New Haven: American Oriental Society
Sims-Williams, Nicholas (1996), "Iranian languages", Encyclopedia Iranica, vol. 7, Costa Mesa: Mazda: 238-245
Schmitt, Rüdiger (1989), "Altpersisch", in R. Schmitt, Compendium linguarum Iranicarum, Wiesbaden: Reichert: 56-85
Tolman, Herbert Cushing (1908), Ancient Persian Lexicon and the Texts of the Achaemenidan Inscriptions Transliterated and Translated with Special Reference to Their Recent Re-examination, New York/Cincinnati: American Book Company