Belize

Belize
Belize
Standardo di Belize	Blazono di Belize
Nacionala himno:
Land of the Free
Urbi:
Chefurbo:	Belmopan
· Habitanti:	20 000 (2009)
Precipua urbo:	Belize City
Lingui:
Oficala lingui:	Angla
Guvernerio:
Tipo:	Konstitucala monarkio
· Rejo:	Charles la 3ma di Unionita Rejio
· Generala guvernisto:	Froyla Tzalam
· Chefministro:	Johnny Briceño
Surfaco: (14,10^ma maxim granda)
· Totala:	22 966 km²
· Aquo:	0.7 %
Habitanti: (175^ma maxim granda)
· Totala:	419 137[1] (2023)
· Denseso di habitantaro:	18,25 hab./km²
Plusa informi:
Valuto:	Dolaro di Belize
Veho-latero:	dextre
ISO:	BZ
	BLZ
	084
Reto-domeno:	.bz

Belize, olim Britaniana Honduras, esas lando jacanta an Central Amerika. Lu havas kom vicini Mexikia norde e Guatemala weste e sude. Este jacas Karibia. Ol esas l'unika lando en Central Amerika ube Angla linguo esas oficala, quankam la Hispana e la Kreola anke parolesas.

Bazala fakti pri Belize

Historio

Konstrukturo de le Maya en El Caracol, Belize.

Precipua artiklo: Historio di Belize

Ante l'arivo dil Europani, le Maya habitis la regiono di la nuna Belize. Ante la yaro 1000, cirkume 400 mil personi vivis en ta regiono. Hispania komencis konquestar la peninsulo di Yukatan en 1527. Tamen, le Maya rezistis la konquesto.

Dum la 17ma yarcento, Hispana misioneri establisis kirki en Maya urbeti. Samatempe, en 1638 Angla e Skota pirati establisis su en la regiono por atakar Hispana navi, e pose por explotar mahagono. En 1642 ed itere en 1648 pirati atakis Salamanca de Bacelar (nun Bacalar, Quintana Roo, en Mexikia), sideyo di Hispana guvernerio en la peninsulo di Yukatan. Kom rezulto Hispaniani abandonis Yukatan.

Dum kelka tempo eventis konflikti inter Angli e Hispani pri Yukatan. Fine Britaniani kaptis la regiono pos milito, en 1796. Sklaveso abolisesis en Britanian imperio en 1838. Tamen, poka kozi chanjis por la laboristi en la regiono di Belize. En 1862 Unionita Rejio formale deklaris Belize kolonio di Britaniana Krono, subordinita a Jamaika. Kom kolonio, Belize komencis atraktar kolokinti, exemple l'entraprezo Belize Estate e Produce Company, qua divenis proprietero di cirkume 50% de la privata proprieti di Belize.

Standardo di Britaniana Honduras.

L'exploto di ligno, nome mahagono, esis la precipua ekonomial agado di la kolonio, ma ol preske krulis dum la yari 1930a pos l'ekonomiala krizego di 1929. L'ekonomiala situo plubonigis dum la duesma mondomilito, kande granda nombro di Belizeani eniris l'armeo, o kunlaboris por laboro por la milital esforco. Pos la milito, l'ekonomio itere stagnesis. La decido di Unionita Rejio pri diminutar la valoro dil Dolaro di Honduras (lokala valuto) domajis pluse l'ekonomiala situo, ed enduktis la kreado di People's Committee (populala komitato), partiso qua defensis la nedependo. La sucedinto di Populala Komitato, People's United Party - PUP - demandis konstitucala reformi por grantar voto-yuro por omna adulti.

En 1954 komencis konstitucala reformi, qui rezultis la kreado di nova konstituco 10 yari pose. Unionita Rejio grantis propra guvernerio a Belize en 1964, e George Cadle Price, chefo dil PUP, divenis chefa ministro di la lando. En 1973 la nomo di la kolonio chanjesis de Britaniana Honduras a Belize. Fine Belize nedependanteskis ye la 28ma di septembro 1981, ma Guatemala refuzis aceptar la nedependo. Cirkume 1 500 Britaniana soldati restis en Belize por grantar lua nedependo.

Kun George Cadle Price kom lua chefo, PUP vinkis tota l'elekti til 1984, kande la partiso United Democratic Party - UDP - vinkis elekto e Manuel Esquivel divenis chefministro. Price itere ganis povo per l'elekti di 1989, ma en 1993 Esquivel e lua UDP itere vinkis. En 1994 lasta Britaniana soldati foriris Belize.

En 1998, partiso People's United Party ganis l'elekti, e Said Musa divenis chefministro. Ilu promisis plubonigar ekonomiala stando di la sudo di la lando.

Politiko

Johnny Briceño.

Parlamento di Belize, en Belmopan.

Belize esas konstitucala monarkio. La bazo di la legaro esas Angla sistemo. La nuna konstituco signatesis ed adoptesis en septembro 1981.

La chefo di stato di Belize esas la rejo di Anglia, qua reprezentesas da generala guvernisto, nun Froyla Tzalam. La chefo di guvernerio esas la chefministro, qua indikesas dal generala guvernisto. Nun esas Johnny Briceño.

La parlamento havas du chambri. La Chambro di Deputati havas 31 membri^[2], qui elektesas segun lua distrikti, por admaxime 5 yari. La membri dil Senato esas 12^[2], qui elektesas dal populo por 5 yari. Tota civitano evanta 18 yari o pluse darfas votar.

La judiciala povo inkluzas lokala judiciisti qui judicias minora krimini e kauzi, grupigita en la Korto di Judiciisti; la Supra Korto (Chefa Korto) qua judicias mortigi ed altra severa krimini; e la Apelo-Korto, qua judicias rekursi prizentita da kondamniti en l'altra du. La membri di judiciala povo elektesas. La chefo di la Supra Korto esas nun Kenneth Benjamin, depos 2011.

Geografio

Mapo di Belize.

La Granda Blua Truo, an la litoro di Belize, proxim Belize City.

Belize jacas en Central Amerika apud la litoro di Karibia. Ol havas 250 km di frontieri kun Mexikia norde e 266 km kun Guatemala weste. Lua litoro esas longa de 386 kilometri. En ol jacas koraliala rifo longa de 322 km norde til sude.

Lua tota surfaco, 22 960 km², equivalas cirkume duople olta di Libano, e duime olta di Braziliana stato Rio de Janeiro. Lua maxim alta monto, havanta 1 124 metri di altitudo, esas Doyle's Delight. Lua maxim longa fluvio esas Belize, longa de 290 km, formacita per l'uniono dil riveri Macal e Mopán.

Cirkume 60% de la lando kovresas da foresti^[3] e 20% per plantacerii^[4]. La litoro en Karibia ordinare kovresas da marshi.

La klimato esas tropikala kun poka pluvo-quanto de januaro til mayo, note de februaro til aprilo. La pluvo-quanto varias de 1.350 mm an la nordo e la westo di la lando til plu kam 4.500 mm an l'extrema sudo. La mezavalora temperaturi en litoro varias de 24°C en januaro til 27°C en julio. En Belizeana historio kelka uragani efektigis granda destruktadi, exemple Uragano Greta, qua efektigis US$ 25 milioni en perdaji en 1978, od Uragano Iris, qua afektis la produktado di banano e citrusi en 2001. Uragani ordinare eventas de septembro til decembro.

Ekonomio

Precipua artiklo: Ekonomio di Belize

La bazo di la mikra ekonomio di Belize esas agrokultivo, agroindustrio, komerco e, plue recente, turismo e konstrukto. La lando havas jaceyi di importanta minerali, exemple dolomito e bauxito, ma en quanto nesuficanta por komercala minado.

Demografio

Pueri Maya.

Pueri Garifuna.

Koloniigo, sklaveso ed enmigro afektis la kompozuro di Belizeana habitantaro. Nun, la lando havas diversa kulturi, lingui e rasala grupi.^[5] Segun statistiki de 2023, Belize havis 419 137 habitanti^[1], dE qui, segun la demografiala kontado 2000, 38,7% esas mestici, 32,9% kreoli, 10,6% Maya, 6,1% Garifuna e 9.7% altri.^[1]

Le maya probable habitabas la regiono de la 2ma yarmilo aK, tamen la maxim multa mortigesis dum frequa tribuala konflikti e pose pro la morbi adportita dal Europani. La kreoli decendas de la mixo inter sklavi e lia mastri. Le Garifuna (pluralo: Garinagu) etniale esas mestici de indijeni Arawak e Karib kun Afrikani, e nulatempe sklavigesis.

Cirkume 4% de la habitantaro decendas de Menonita Germani, qui ekmigris de Rusa imperio dum la 18ma e 19ma yarcenti. Li habitas precipue la vilajeti Spanish Lookout, Shipyard, Little Belize, e Blue Creek.

Segun la demografiala kontado di 2010, 40% de la Belizeani esis katoliki, 35,7% protestanti, 1,7% esis Testi di Jehova, 17,2% de altra religii e 8,6% ne havis religio.

Kulturo

Garifuna kantistini.

Belizeana koquarto havas Britaniana, Mexikiana e Karibian influi. Dum dejuno, tortillas de farino (quale en Mexikia), kuki e pani manjesas kun fromaji, fabi, ovi o cereali.

Lua muziko havas influi kreola, mestica, Maya e Garifuna. Europani adportis polko, valsi, skotisho e quadrili, kontre ke Afrikani adportis perkut-instrumenti. Quale en Honduras, punta esas la maxim populara jenro di muziko Garifuna, ed Andy Palacio esis la maxim konocata punta-muzikisto. Reggae, dancehall e soca de Karibia, e hip hop de Usa ank esas populara ritmi.

Sporti esas importanta en Belizeana kulturo. La maxim populara en la lando esas futbalo, basketbalo, volebalo e biciklismo. Altra sporti poke min praktikata esas batelo-konkurso, atletismo, softball, kriketo, rugbio*, netball, plunjado e natado.

Referi

1. Central America::Belize - The World Factbook - Publikigita da CIA. URL vidita ye 10ma di januaro 2019. 
2. "The Government of Belize Official Homepage" -
3. “Forest Cover and Deforestation in Belize: 1980-2010.” Water Center for the Humid Tropics of Latin America and the Caribbean - Autoro: Cherrington, E.A., Ek, E., Cho, P., Howell, B.F., Hernandez, B.E., Anderson, E.R., Flores, A.I., Garcia, B.C., Sempris, E., and D.E. Irwin.. Dato di publikigo: 2010.  Panama-urbo, Panama. 42 pp.
4. "Biodiversity in Belize - Ecosystems Map". Biological-diversity.info. 23ma di agosto 2005. Informo rekuperita ye la 29ma di agosto 2010
5. "Belize, Central American jewel" - Autoro: Joe Volz & Sissie Coy. Publikigita da aarp.org.