Թուրքիայի նախագահական ընտրություններ (2023)

Թուրքիայի նախագահական ընտրություններ (2023)
մայիսի 14, 2023
Տեսակ	presidential election in Turkey?
Պաշտոն	Թուրքիայի նախագահ
Թեկնածուներ	Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան, Քեմալ Քըլըչդարօղլու, Muharrem İnce? և Սինան Օղան
Նախորդ	2018 Turkish presidential election?

2023 թվականի Թուրքիայի նախագահական ընտրությունները նախատեսվում է անցկացնել ոչ ուշ, քան մայիսի 14-ին (ի սկզբանե սպասվում էր, որ տեղի կունենան հունիսի 18-ին, բայց հետո ամսաթիվը տեղափոխվեց մայիսի 14), որպես 2023 թվականի համընդհանուր ընտրությունների մաս։ Նույն օրը տեղի ունեցող խորհրդարանական ընտրությունների հետ մեկտեղ։ Հաղթող թեկնածուն առաջիկա հինգ տարիներին կդառնա երկրի նախագահ։

Քաղաքական իրավիճակ ընտրությունների նախաշեմին

Նախորդ նախագահական ընտրությունները Թուրքիայում կայացել են 2018 թվականի հունիսի 24-ին։ Այդ ընտրություններն առաջինն էին, որ անցկացվեցին մեկ տարի առաջ հանրաքվեով ընդունված նոր օրենքներով. Հանրաքվեի արդյունքներով կառավարման խորհրդարանական ձևից անցում կատարվեց նախագահական հանրապետության, նախագահական կառավարման ժամկետը մեկ տարով ավելացվեց մինչև հինգ տարի. վերացվեց վարչապետի պաշտոնը, ավելացվեց խորհրդարանի պատգամավորների թիվը, բարեփոխվեց դատավորների և դատախազների բարձրագույն խորհուրդը^[1]։ Ընտրություններում հաղթանակ տարավ գործող նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը, ով այս պաշտոնը զբաղեցնում էր 2014 թվականից և հնարավորություն ստացավ ընտրվելու 2018 և 2023 թվականներին հանրաքվեից հետո։ Միևնույն ժամանակ, իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը կորցրեց իր սահմանադրական մեծամասնությունը նույն տարվա խորհրդարանական ընտրություններում և ստիպված եղավ բանակցել «Ազգայնական շարժում» կուսակցության հետ կոալիցիայի շուրջ՝ անհրաժեշտ փաստաթղթերի ընդունման իրավունքը պահպանելու համար։

Ընտրություններից առաջ էական գործոն դարձավ տնտեսական իրավիճակը։ 2022 թվականի հունիսին Թուրքիայում տարեկան գնաճը գերազանցել է 78%-ը։ Էներգիայի գներն աճել են 151%-ով, պարենային ապրանքները՝ 93,93%-ով։ 2022 թվականի ամռանը թուրքական լիրան 2021 թվականի սկզբի համեմատ էժանացել է գրեթե 2,5 անգամ^[2]։

Երկրաշարժ, փետրվարի 6, 2023 թվական

2023 թվականի փետրվարի 6-ին երկրի հարավ-արևելքում ինը ժամ ընդմիջումով երկու հզոր երկրաշարժ է տեղի ունեցել։ Առաջինի էպիկենտրոնը ՝ 7,8 (± 0,1) մագնիտուդով, գտնվել է Գազիանթեփի (Թուրքիա) Շեհիթքամիլ շրջանում, երկրորդի էպիկենտրոնը՝ 7,5 (± 0,1) բալ ուժգնությամբ՝ Քահրամանմարասի Էկինյոզու շրջանում։ (Հնդկահավ). Երկրաշարժերից հետո գրանցվել են մի քանի հազար հետցնցումներ ՝ ամենաուժեղը մինչև 6,7 մագնիտուդով^[3]։ Թուրքիայում աղետի հետևանքով զոհվել է ավելի քան 50 000 մարդ^[4]։ Երկրաշարժը ճանաչվել է ամենահզորը Թուրքիայում 1939 թվականին Երզնկայի երկրաշարժից հետո^[5]։ Աշխարհի նախորդ ամենամեծ երկրաշարժը տեղի է ունեցել 2010 թվականին Հաիթիում^[6]։

Իշխանությունների գործողություններն անմիջապես ենթարկվեցին կոշտ քննադատության։ Ընդդիմադիր Ժողովրդահանրապետական կուսակցության առաջնորդ Քեմալ Քըլըչդարօղլուն փետրվարի 7-ին ասել է, որ ինքը «հրաժարվում է քաղաքականությունից դուրս մնալուց»^[7], և եթե ինչ-որ մեկը կրում է գլխավոր պատասխանատվությունը [տեղի ունեցածի] համար, դա Էրդողանն է^[8]»։ Քրդամետ Ժողովուրդների դեմոկրատական կուսակցությունը մեղադրել է իշխանություններին օգնության հավասարաչափ բաշխմանը^[9] խոչընդոտելու և իշխող կուսակցության կողմնակիցների ավելի մեծ տոկոս ունեցող տարածքներին^[10] օգտին աջակցելու մեջ։

Իշխանությունները գործեր են հարուցել սոցցանցերի 293 օգտատերերի դեմ՝ ապատեղեկատվություն տարածելու և երկրաշարժերից հետո բնակչության շրջանում խուճապ առաջացնելու համար։ Ընդհանուր առմամբ , ոստիկանությունը հայտնաբերել է 613 օգտատիրոջ, որոնք պարունակում են երկրաշարժերի մասին գրառումներ, որոնք նրանք համարել են սադրիչ և խուճապ առաջացնող։ Նախաձեռնվել է նաև 46 ֆիշինգ կայքերի արգելափակում, որոնց միջոցով հարձակվողները գումար են շորթել տուժածներին օգնություն հասնելու ցանկացողներից^[11]։

Թուրքիայում տեղի ունեցած երկրաշարժից հետո, այսպես կոչված, « երկրաշարժի հարկի » կամ «հատուկ կապի հարկի» (ներդրվել է 1999 թվականի Իզմիթի երկրաշարժից հետո ռեզերվ ստեղծելու համար) գանձումից ստացված միջոցների ծախսումը կրկին քննադատության է ենթարկվում դրա թափանցիկության բացակայության պատճառով։ Ենթադրվում է, որ շինարարական կանոնների չկատարման բազմաթիվ հետևանքով բազմաթիվ շենքեր փլուզվեցին^[12]։ Թուրքական ոստիկանությունը ձերբակալել է երկրաշարժից փլուզված տների կառուցապատողների մոտ տասը կապալառուների^[13]։

Մարտի 10-ին Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը հայտարարեց, որ որոշել է քարոզարշավ իրականացնել առանց երաժշտական նվագակցության՝ ի հարգանք երկրաշարժից զոհվածների։

Ընտրական համակարգ

Օրենքով նախագահն ընտրվում է վավեր ձայների բացարձակ մեծամասնությամբ։ Եթե ոչ մի թեկնածու չի հավաքում ձայների կեսից ավելին, ապա քվեարկության առաջին փուլից երկու շաբաթ անց պետք է անցկացվի երկրորդ փուլ առաջին փուլում ամենաշատ աջակցությունը ստացած երկու թեկնածուների միջև։ Ամենաշատ ձայներ հավաքած թեկնածուն առաջիկա 5 տարիներին կդառնա Թուրքիայի նախագահ՝ մեկ վերընտրվելու հնարավորությամբ (ոչ ավելի, քան երկու նախագահական ժամկետ)^[14]։

Թուրքիայի նախագահի թեկնածուն պետք է լինի 40 տարեկանից բարձր, ունենա առնվազն մեկ բարձրագույն կրթություն։ Նախորդ խորհրդարանական ընտրություններում 5%-ից ավելի ձայն հավաքած ցանկացած կուսակցություն իրավունք ունի առաջադրելու իր թեկնածուին։ Թեկնածու կարող են առաջադրել նաև կուսակցությունների դաշինքները կամ կոալիցիաները, որոնց ընդհանուր միավորը նախորդ ընտրություններում գերազանցել է 5%-ը։ Անկախ թեկնածուները կարող են մասնակցել ընտրություններին` նրանց աջակցության համար 100 հազար ստորագրություն հավաքելու պայմանով։

Ընտրությունների ամսաթիվը

Թուրքիայում նախագահական ընտրությունները պետք է տեղի ունենան ոչ ուշ, քան 2023 թվականի հունիսի 18-ը, որպես 2023 թվականի համընդհանուր ընտրությունների մի մաս՝ նույն օրը կայանալիք խորհրդարանական ընտրությունների հետ մեկտեղ։ 2022 թվականի օգոստոսի 19-ին արդարադատության նախարար Բեքիր Բոզդաղը հաստատել է ընտրությունների օրը (հունիսի 18-ը՝ հավելելով, որ ընդդիմությունը չի կարող ընտրել քվեարկության ժամանակը։ 2023 թվականի հունվարին գործող նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը թույլ տվեց ընտրություններն անցկացնել մայիսի 14-ին՝ նախատեսված ժամկետից մեկ ամիս շուտ^[15]։ Մայիսի 14-ը նշանակալից օր է Թուրքիայի համար. 1950 թվականին այս օրը ընտրություններում հաղթեց Իսլամիստական Դեմոկրատական կուսակցությունը։ Այդ ընտրությունները նշանավորեցին քեմալականների միանձնյա կառավարման ավարտը, որոնց ժառանգորդը Թուրքիայի գլխավոր ընդդիմադիր «CHP» կուսակցությունն է։ 2023 թվականի մարտի 10-ին այս ամսաթիվը հաստատվել է երկրի նախագահի հրամանագրով, ուստի ընտրությունները պաշտոնապես նշանակվել են մայիսի 14-ին։

Թեկնածուներ

Մասնակցության համար գրանցված թեկնածուներ

• Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան. 2022 թվականի հունիսի 4-ին իշխող «Արդարություն և զարգացում» կուսակցությունը առաջադրեց գործող նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանին որպես ընտրությունների թեկնածու^[16] : Էրդողանը մինչ այդ պաշտոնավարել էր 8 տարի։ Մինչ այդ նա 11 տարի եղել է Թուրքիայի վարչապետ։ Հունիսի 9-ին Էրդողանը հաստատեց, որ առաջադրել է իր թեկնածությունը 2023 թվականին կայանալիք նախագահական ընտրություններում^[17]։
• Քեմալ Քըլըչդարօղլու. 2022 թվականի հունիսի 17-ին Ժողովրդահանրապետական կուսակցության փոխնախագահ Սեյիթ Թորունը հայտարարեց, որ կուսակցության առաջնորդ Քեմալ Քըլըչդարօղլուն կարող է դառնալ ընդդիմադիր թեկնածու, սակայն վերջնական որոշումը կհրապարակվի Հանրապետական ժողովրդական կուսակցության առաջնորդների հանդիպումից հետո։ վեց ընդդիմադիր կուսակցություններ^[18]։ Քըլըչդարօղլուի թեկնածությունը հաստատվել է ընդդիմադիր կուսակցությունների խորհրդի կողմից 2023 թվականի մարտի 6-ին։
• Սինան Օղան. 2022 թվականի օգոստոսի 4-ին, ելույթ ունենալով ազգային հեռուստատեսությամբ, քաղաքագետ և Թուրքիայի խորհրդարանի նախկին պատգամավոր Սինան Օգանը հայտարարեց, որ պատրաստ է առաջադրել իր թեկնածությունը ընտրություններում՝ վերցնելով նրանց ձայները, ովքեր չեն ընտրություն չեն կատարել։ 2023 թվականի մարտի 11-ին գրանցվել է որպես «ATA» դաշինքի ընտրությունների թեկնածու։

Հնարավոր թեկնածուներ

• Ահմեդ Դավութօղլու. 2022 թվականի հունիսի 1-ին Թուրքիայի նախկին վարչապետ Ահմեդ Դավութօղլուն բացահայտեց, որ վեց ընդդիմադիր կուսակցությունների դաշինքը, որը նա ներկայացնում է, մտադիր է նախագահական ընտրություններում առաջադրել միասնական թեկնածու^[19]։
• Ջեմ Ուզան. 2022 թվականի հունիսի 9-ին Sözcü թերթին տված հարցազրույցում ֆրանսաբնակ թուրք գործարար և նախկին մեդիամագնատ Ջեմ Ուզանը հայտարարել է, որ մտադիր է առաջադրվել որպես թեկնածու գալիք նախագահական ընտրություններում։ Թուրքիայում, Մեծ Բրիտանիայում և Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներում նա հեռակա դատապարտվել է ազատազրկման՝ խարդախության համար^[20]։

Հրաժարվել են մասնակցել

• Դևլեթ Բահչելի. 2020 թվականի սեպտեմբերի 7-ին Թուրքիայի Ազգայնական շարժում կուսակցության նախագահ Դևլեթ Բահչելին հայտարարեց, որ երկրի գործող ղեկավար Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանը լինելու է իշխող դաշինքի թեկնածուն 2023 թվականի նախագահական ընտրություններում, և ինքն մտադիր չէ առաջադրվել։
• Էքրեմ Իմամօղլու. 2021 թվականի հոկտեմբերի 7-ին Ստամբուլի քաղաքապետ Էքրեմ Իմամօղլուն իր հայրենի Տրապիզոնում մամուլի ասուլիսի ժամանակ Թուրքիայի առաջիկա նախագահական ընտրություններում իր թեկնածության վերաբերյալ հարցին բացասական պատասխան տվեց^[21]։
• Մանսուր Յավաս. 2021 թվականի հոկտեմբերի 30-ին Անկարայի քաղաքապետ Մանսուր Յավասը հայտարարեց, որ մտադիր չէ առաջադրվել Թուրքիայի նախագահի պաշտոնում։ Նա ասաց, որ մտադիր է կենտրոնանալ Թուրքիայի մայրաքաղաքին վերաբերող աշխատանքի վրա։
• Մուհարեմ Ինջ. 2021 թվականի սեպտեմբերի 18-ին «Հայրենիք» կուսակցության առաջնորդը, ելույթ ունենալով կուսակցության համագումարում, հայտարարեց, որ պատրաստ է դառնալ նախագահի թեկնածու, բայց վերջնական ընտրությունը կկատարեն իր կուսակիցները^[22]։ 2023 թվականի մարտի 12-ին Մեմլեքեթ կուսակցությունը հայտարարեց, որ Ինջեն թեկնածու է լինելու նախագահական ընտրություններում։ մայիսի 11-ին՝ ընտրություններից երեք օր առաջ, հրաժարվել է իր թեկնածությունից։

Սոցիոլոգիական հարցումներ

Թեկնածուներ

	Ազգանունը թուրքերեն	Ամբողջական անունը հայերեն
	Kılıçdaroğlu	Քեմալ Քըլըչդարօղլու
	Erdoğan	Ռեջեփ Թայիփ Էրդողան
	İnce	Մուհարեմ Ինջե[23]
	Oğan	Սինան Օղան

Արտաքին հղումներ

• Էրդողանը սպառնում է կորցնել Թուրքիայի նախագահությունը։ Ինչո՞ւ նա կարող է պարտվել ընտրություններում, և ի՞նչ կարող է ակնկալել Ռուսաստանը իր մրցակիցներից։ // Gazeta.ru, 12 մայիսի, 2023 թվական։
• Միջամտության մեղադրանքներ՝ [1] [2] [3] [4] [5]։

Ծանոթագրություններ

1. «Турция меняет Конституцию: итоги референдума Эрдогана». РБК (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 14-ին.
2. «Курс валют доллар США/лира». Investing.com. 2022 թ․ օգոստոսի 9.
3. «Son Depremler». www.koeri.boun.edu.tr. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 7-ին.
4. «Число погибших в результате землетрясений в Турции составило 50,5 тыс». TACC. Վերցված է 2023 թ․ ապրիլի 19-ին.
5. ISC (2022), ISC-GEM Global Instrumental Earthquake Catalogue (1904–2018), Version 9.1, International Seismological Centre (ISC)^[en], doi:10.31905/D808B825
6. Lauren Said-Moorhouse, Christian Edwards, Krystina Shveda, Henrik Pettersson (2023 թ․ փետրվարի 7). «The earthquake in Turkey is one of the deadliest this century. Here's why». CNN (անգլերեն). Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 15-ին.
7. «Как землетрясение в Турции повлияет на Эрдогана, Россию и Европу». Красная весна (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 18-ին.
8. Ксения Логинова (2023 թ․ փետրվարի 12). «Афтершок для Эрдогана: оппозиция набирает очки на фоне землетрясения». Известия (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 18-ին.
9. «Authorities seize aid intended for earthquake victims in epicenter area». Bianet (անգլերեն). 2023 թ․ փետրվարի 16. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 8-ին.
10. Ozalp, Mehmet (2023 թ․ փետրվարի 21). «Will the Turkish earthquakes affect how the country is governed?». The Conversation, Charles Sturt University (անգլերեն). Charles Sturt University. Վերցված է 2023 թ․ մարտի 8-ին.
11. «В Турции почти 300 человек находятся под следствием из-за провокаций на тему землетрясения». TACC. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 15-ին.
12. «Землетрясение в Турции: почему современные дома рухнули, как карточные домики?». 2023 թ․ փետրվարի 9. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ փետրվարի 9-ին. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 14-ին.
13. «Власти Турции арестовали 10 подрядчиков разрушенных землетрясением домов». TACC. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 15-ին.
14. crsreports
15. «Эрдоган хочет провести выборы президента и парламента на месяц раньше». Ведомости (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 14-ին.
16. Sputnik, Радио (20220604T1938). «Эрдоган примет участие в выборах президента Турции в 2023 году». Радио Sputnik (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 14-ին.
17. «Эрдоган пойдет на президентские выборы в 2023 году». Коммерсантъ (ռուսերեն). 2022 թ․ հունիսի 9. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 14-ին.
18. Армения, Sputnik (20220617T1349+0400). «Кандидат от оппозиции на выборах президента Турции известен – зампред НРП». Sputnik Армения (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 14-ին.
19. «СМИ: блок оппозиции обещает выдвинуть единого кандидата на выборах президента Турции - ТАСС». TACC. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 14-ին.
20. MK-Turkey.ru. «Беглый турецкий бизнесмен Джем Узан намерен баллотироваться на выборах президента». MK-Turkey.ru (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 14-ին.
21. «Мэр Стамбула отказался участвовать в президентских выборах в Турции». Красная весна (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 14-ին.
22. «Ankara mayor Mansur Yavaş says has 'no intention' of running for president in 2023 - News About Turkey-Türkiye | UN Jobs NGO Academic Turkish EU» (բրիտանական անգլերեն). 2021 թ․ հոկտեմբերի 30. Վերցված է 2023 թ․ մայիսի 14-ին.
23. (снял свою кандидатуру)